گزارش «فرصت امروز» از کشت وکار گیاهی دارویی و درمانی / خرنوب؛ درختی برای همه فصول

ذائقه جهانی به مصرف داروهای گیاهی و مواد غذایی ارگانیک و سنتی گرایش دارد. همین امر به رشد کشت وکار گیاهانی منجر شده که هم خواص دارویی دارند و هم جزو مصارف خانگی به شمار رفته و خانواده ها به راحتی از آنها استفاده می کنند.

خرنوب یکی از این گیاهان است که به دلیل ویژگی های دارویی، کشت و کار آن چه در دوران باستان و چه در دوران معاصر همواره مدنظر کشاورزان بوده است. در این گزارش ضمن ارائه توضیحاتی در مورد خواص دارویی و درمانی این گیاه، به شیوه های کشت و کار آن و هزینه های داشت و برداشتش می پردازیم.

صمغ دانه های خرنوب در صنایع غذایی (بستنی، پنیر، سس، شیرینی، غذاهای کنسروی، سوسیس و کالباس و...) به عنوان قوام دهنده (مانند ژلاتین) به کار می رود و از دیدگاه تجاری مهم ترین کاربرد میوه یا بذرهای این گونه است. برای تولید هر کیلوگرم صمغ به سه کیلوگرم بذر خرنوب احتیاج است که از 30کیلوگرم میوه به دست می آید. در کشور قبرس نوعی نوشیدنی غیر الکلی به نام طلای سیاه از خرنوب تهیه می شود که به صورت گسترده به مصرف صادرات می رسد.

در مالتا نوعی شربت از نیام میوه ها به دست می آید که نوعی داروی سنتی برای درمان سرفه و گلودرد است. این شربت به عنوان شیرین کننده هم به کار می رود و منبع خوبی از کلسیم است. براساس تخمین ها سه برابر شیر کلسیم دارد و همچنین غنی از آهن، فسفر و فیبرهای طبیعی در نظر گرفته می شود. نوشیدنی های تهیه شده از خرنوب به علت شیرینی ویژه آن در کشورهای مسلمان خاورمیانه و شمال آفریقا یکی از پرطرفدارترین ها در ماه رمضان است.

پودر نیام خرنوب طعمی کاکائو مانند دارد و برای مزه دار کردن شیر (طعمی مانند شیر کاکائو) هم به کار می رود. این آرد در برخی کشورها با آرد گندم مخلوط می شود و در پخت و پز نان یا سایر شیرینی جات مورد استفاده قرار می گیرد. آرد تهیه شده از میوه ها و بذرهای آنها فیبر بالایی دارد و برای پخت غذاهای صبحانه ای به کار می رود.

نیام میوه های خرنوب قسمت اصلی خوراک دام را در بسیاری از کشورها به ویژه تولیدکنندگان اصلی تشکیل می دهد. تفاله نیام و دانه ها از محصولات جانبی فرآوری خرنوب بوده و برای تهیه کمپوست و خاک گلدان مناسب است. در تعدادی از کشورها مانند لبنان به این منظور مورد استفاده قرار می گیرد. در آلمان دانه های بو داده شده خرنوب به عنوان جایگزین قهوه و در اسپانیا همراه با قهوه برای تهیه نوشیدنی های گرم استفاده می شود.

از صمغ دانه های میوه خرنوب مانند صمغ نیام ها یا کل میوه علاوه بر کاربردهای یاد شده در بالا در صنایع غذایی در تولید رنگ، سرامیک و واکس استفاده می شود. تفاله میوه ها پس از استخراج ترکیبات قوام دهنده به عنوان آرد بدون قند با محتوای پروتئینی بالا (60درصد) به ویژه برای بیماران دیابتی کاربرد دارد.

خرنوب علاوه بر کاربرد های خوراکی به عنوان گیاهی زینتی و سایه دار در طراحی فضای سبز در بسیاری از کشورها از جمله ایالات متحده آمریکا و استرالیا کشت و کار می شود. از آنجا که رسیدگی زیادی نیاز ندارد و نسبت به شرایط ضعیف خاک متحمل است و نسبت به خشکی و شوری و سایر تنش ها مقاومت دارد برای جلوگیری از فرسایش خاک قابل توصیه است.

به دلیل ساختار فشرده تاج درخت، نوعی ایزوله کردن محیط و حذف سروصداهای اطراف را هم به ویژگی های این درخت می توان افزود. چوب این گونه به صورت سنتی برای تهیه نوعی ذغال آرام-سوز به کار می رفته و کیفیت مناسبی برای تهیه کابینت های چوبی دارد.

کشت و کار

به صورت کلی افزایش رویشی خرنوب با محدویت هایی رو به رو است چون قلمه های این گونه به سختی ریشه دار می شوند و تولید ریشه های جانبی در این گیاه پایین است. به همین دلیل استفاده از بذر ها یکی از روش های متداول کشت و کار خرنوب در نظرگرفته می شود. بذرهای تازه، سریع جوانه می زنند و می توان آنها را در بهار در مزرعه کشت و کار کرد.

نرخ تندش در حدود 25 تا 90 درصد است. پوسته سخت بذرهایی که خشک شده اند با خیساندن در محلول رقیق اسیدسولفوریک یا هیدروکلریک برای تندش بالاتر بذرها خراش دهی می شوند. می توان از سینی های کشت استفاده کرد و زمانی که دانهال ها(بذر) دو برگی شدند به گلدان های کوچک و پس از رسیدن به ارتفاع 30 سانتیمتری در بهار و در زمانی که خطر سرمای بهاره از بین رفت به خزانه نهالستان منتقل کرد.

امکان تولید بسته به هدف با نهال های بذری - تولیدی وجود دارد یا اینکه با گرفتن پیوندک از درختان سالم و یکنواخت رقم مناسب خرنوب، نهال های پیوندی تولید کرد که این کار معمولاً در فروردین یا اردیبهشت انجام می گیرد. در شش سالگی عملکرد ابتدایی خرنوب 2/25کیلوگرم در هر درخت و در 25 سالگی به 90کیلوگرم (عملکرد تجاری در شرایط بهینه) می رسد و پس از آن برای یک قرن تولید مناسبی خواهد داشت.

سرعت رشد خرنوب در سال اول کند است و برای افزایش آن می توان از محلول پاشی جیبرلین استفاده کرد. پاجوش های خرنوب را هم می توان به عنوان یک منبع افزایشی استفاده کرد. ورود خرنوب به فاز زایشی و تولید گل و میوه در این گیاه سرعت نسبتا پایینی دارد و در صورت بهینه بودن شرایط بین سه تا چهار سال و در غیر این صورت هفت تا هشت سال طول می کشد تا سیکل محصول دهی خرنوب آغاز شود.

درخت خرنوب دوپایه است و از دیدگاه جنسیت گل ها یا نر یا ماده یا هرمافرودیت هستند. خرنوب را می توان همراه با یک محصول دیگر و در کنار آن کشت و کار کرد. عملیات داشت آنچنانی نیاز ندارد به جز اندکی هرس و مقداری مبارزه با علف های هرز. اندکی آبیاری در تابستان های خشک به افزایش عملکرد یا رشد و ورود سریع تر درخت به فاز زایشی کمک قابل توجه و معناداری می کند. گلدهی درخت در اواخر تابستان صورت می گیرد.

گل ها به صورت دسته ای روی گل آذین های خوشه ای شکل می رویند. حشرات و باد در گرده افشانی گل ها نقش دارند. در احداث باغ به ازای هر 25 درخت ماده یک پایه نر هم باید کشت شود تا گرده لازم جهت باروری گل ها در دسترس باشد. هدف اصلی باغ های خرنوب باید بر افزایش تولید بذر در هکتار استوار باشد. به صورت ایده آل تولید بالا و عملکرد بذر زیاد بهترین حالت ممکن است. به صورت کلی داده ها درباره ارقام مختلف خرنوب به اندازه سایر محصولات نیست و تحقیقات اندکی روی این گونه انجام شده و نیاز به پژوهش های مختلف روی این گیاه کاملاً احساس می شود.

شاخص های انتخاب بین رقم های مختلف مانند آنچه برای بسیاری از محصولات مهم مانند سیب یا مرکبات وجود دارد در خرنوب غایب است. در باغ ها و توده های موجود آنقدر تفاوت بین رقم ها یافت می شود تا بتوان برنامه های انتخاب و به نژادی را پیش برد. برای این منظور می توان هدف تعدادی از برنامه های اصلاحی در پاره ای از ارقام براساس بذر بیشتر و در بعضی دیگر تولید نیام و پالپ بالاتر تنظیم شود. مسلما در این میان استفاده از علم ژنتیک و ابزار های زیست فناوری (نشانگرها، انتقال ژن، کشت بافت و...) به پژوهشگران کمک شایان توجهی می کند.

برداشت

شاید دشوارترین قسمت کشت و کار خرنوب برداشت محصول است. این فرآیند با کمک ضربه زدن با چوب هایی بلند به میوه ها برای ریزش آنها روی تور یا پارچه وجمع آوری نیام ها صورت می گیرد. برداشت میوه ها کاری حساس و دقیق است زیرا گلدهی همزمان با رسیدن محصول سال قبل اتفاق می افتد و اگر در زمان برداشت به آنها آسیب وارد شود عملکرد سال بعد کاهش پیدا می کند.

یکی از اهداف پروژه های به نژادی یافتن ارقامی است که یکنواخت تر می رسند یا امکان برداشت مکانیکی از آنها وجود دارد. پس از برداشت، نیام ها بین 10 تا 20 درصد رطوبت دارند و باید این میزان به 8 درصد کاهش یابد، در غیر این صورت احتمال ایجاد تخمیر و پوسیدگی آنها بالاست. در مراحل بعدی می توان بذرها را از نیام ها جدا کرد. نیام ها و بذرها برای کاربرد های مختلفی که به آنها اشاره شد استفاده می شوند.

سود و هزینه ها

از دیدگاه اقتصادی خرنوب محصولی است که کشت و کار آن می تواند با برگشت سرمایه و سودآوری بالایی همراه باشد. از آنجا که در ایران تولید این محصول به صورت تجاری وجود ندارد بنابراین تولید نهال خرنوب خود گزینه خوبی برای علاقه مندان به ورود به بخش کشاورزی است. بذر خرنوب قیمت بسیار مناسبی دارد و با قیمتی حدود 15 هزار تومان برای هر کیلو خریدوفروش می شود و چون این گیاه از خانواده لوبیا است هر کیلوگرم آن محتوی تعداد بسیار زیادی بذر است.

در نتیجه نهال تولیدی سود خالص خواهد بود (حداقل 100 درصد). با کشت خرنوب به تدریج و پس از چندین سال (بسته به رقم، برای برخی از ارقام آغاز گل دهی و میوه دهی ممکن است شش یا هفت سال طول بکشد) میوه دهی آغاز می شود. عملکرد سالانه این گونه در حدود 2/5 تن در هکتار است که با توجه به قیمت نهایی هرکیلو نیام و بذر (در حدود 30 هزار تومان) با یک محاسبه ساده روشن می شود که هر هکتار باغ خرنوب در سال 75 میلیون تومان سودآوری خواهد داشت (به اندازه یک باغ پرتقال).

این در شرایطی است که باغ به صورت دیم کشت شود (تنها 100 درخت در هر هکتار) و اگر پرورش به صورت آبی باشد امکان افزایش عملکرد تا بیش از دو برابر هم میسر است. از آنجا که گیاه خرنوب نیاز به نگهداری آنچنانی ندارد و بیماری ها و آفت های انگشت شماری به این درخت حمله می کنند هزینه های پرورش بسیار بسیار اندک است. اشتغال زایی این گونه بیشتر مربوط به برداشت میوه ها است که به کمک کارگران فصلی (10کارگر در هکتار) صورت می گیرد.

***

صحبت کارشناس

دکتر پدرام عصار، استادیار دانشکده کشاورزی دانشگاه جهرم درباره خرنوب به «فرصت امروز» می گوید: خرنوب به صورت وحشی در نواحی مختلفی از کشور ما مثلاً منطقه کازرون در استان فارس یافت می شود. این گونه مقاوم به تنش های محیطی مانند خشکی و شوری است و به جز حساسیت به دماهای زیر صفر و یخ زدگی عامل محدودکننده دیگری در کشت و کار آن وجود ندارد و از پتانسیل خوبی برای گسترش برخوردار است.

او به خشکسالی و اثرات آن بر کشاورزی اشاره می کند و می گوید: پدیده گرم تر شدن جو زمین که با افزایش میانگین دما و کاهش بارندگی همراه است و اثرات این پدیده در کشورمان یکی از شدیدترین ها در دنیا در نظر گرفته می شود، تمام این مشکلات به همراه ضعف مدیریت منابع آبی لزوم تغییر الگوی کشت و کار را افزایش می دهد.

این محقق علوم کشاورزی سپس به اهمیت توجه به گونه های مقاوم می پردازد و شرح می دهد: یکی از این گونه های مقاوم به انواع تنش ها از جمله خشکسالی خرنوب است. این گیاه آب و هوای خشک را می پسندد و در این شرایط رشد مطلوبی دارد. خرنوب را می توان برای مبارزه با فرسایش خاک به دلیل نبود پوشش گیاهی که در ایران بسیار بالا است و سالانه بیش از 50 میلیارد دلار خسارت به صنعت کشاورزی وارد می کند، در قسمت های مختلف ایران کشت و کار کرد.

همچنین این درخت را به عنوان بادشکن در اطراف مزارع و باغ ها می توان مورد استفاده قرار داد. این محقق علوم کشاورزی درباره ارزش تغذیه ای خرنوب چنین اضهار نظر می کند: از دیدگاه تغذیه ای نیام های خرنوب خوراکی و شیرین مزه اند. در این نیام ها تعداد زیادی بذر وجود دارد که آنها هم از ارزش تغذیه ای برخوردارند. نیام ها محتوی آهن، کلسیم، منیزیم و ویتامین های A، B2 ، B3 و D هستند. نیام ها را پس از خشک شدن آرد کرده و به جای پودر کاکائو در صنایع شکلات سازی برای مزه دار کردن محصولات استفاده می شود.

نیام ها فاقد چربی اند و ایجاد آلرژی نمی کنند، بنابراین برای کسانی که به شکلات حساسیت دارند جایگزین خوبی است. عصار ادامه می دهد: میوه های خرنوب همچنین کاربردهای دیگری هم دارد از جمله در تهیه محصولات بهداشتی و به عنوان خوراک دام. ثابت شده نیام های خرنوب حاوی ترکیبات پلی فنلی است که خاصیت آنتی اکسیدانتی یا ضد سرطان دارد.

این استادیار دانشکده کشاورزی جهرم به اهمیت خرنوب از دیدگاه فضای سبز و به عنوان یک گیاه زینتی می پردازد و عنوان می دارد: خرنوب از گونه هایی است که به صورت گسترده به صورت یک گیاه زینتی و عنوان گیاهی سایه دار در بسیاری از کشورهای دنیا از جمله استرالیا در پیاده روها کشت و کار می شود.

تنه درخت در زمان کهنسالی شکلی ویژه و زیبا شبیه مجسمه های چوبی و در جوانی به صورت پرچینی قابلیت کاربرد دارد. از آنجا که بسیار به خشکی مقاوم است در طراحی فضای سبز در نواحی خشک و برای پارک ها و باغ ها و نواحی شهری ایران می توان از خرنوب استفاده کرد.

دکترای مهندسی کشاورزی