حرکت کند چرخ دنده‌های بازار فرش

فرش در ایران کاربرد متفاوتی با سایر کشورها دارد. اغلب کشورها از فرش به‌عنوان کف پوشی غیر‌از آنچه ما استفاده می‌کنیم بهره می‌برند. آن چنان که ما روی آن زندگی می‌کنیم و دیگران آن را اغلب به‌عنوان تزیین (حتی در کف نازل) به کار می‌برند. با این حال صنعت فرشبافی که سابقه‌ای دیرین در ایران دارد، از هنگام تولید نخ‌های مصنوعی وارد مرحله تازه‌ای شد و در ایران نیز به تبعیت از دستاوردهای نوین، با چالش‌های نویی رو به رو شد و تاسیس و راه‌اندازی کارخانجات بزرگ و کوچک فرش ماشینی در کمی بیش از چهار دهه این صنعت (در ایران) فراز و فرودهای بسیاری داشته است.

سابقه فرش ماشینی در ایران

فرش ماشینی در کشورمان سابقه‌ای حدود۴۰ ساله دارد. در ابتدای دهه ۵۰ نخستین فرش‌های ماشینی تولید داخل با الیاف مصنوعی براق و پرز نسبتا کوتاه و وزن سبک، بافته و روانه بازار شد. همزمان با آن، عده‎ای از تجار، فرش‎هایی با همین مشخصات و تا حدودی مرغوب‎تر از کشور بلژیک وارد بازار ایران کرده و شهروندان ایرانی را با پدیده فرش ماشینی آشنا کردند.

استقبال نسبتا مطلوب مصرف‌کنندگان از این نوع فرش، صاحبان سرمایه را مجاب به تاسیس شرکت‌های دیگری کرد که فعالیت آن در زمینه تولیدات مواد مرتبط با فرش و همچنین خود فرش ماشینی بود و نخستین محصولات‌شان در سال ۱۳۵۳ به بازار عرضه شد. بعدها شرکت‌های دیگری در گیلان، کاشان، اصفهان و... تاسیس شد و این اتفاق تا اواخر سال ۵۷ به طور معمول ادامه داشت و شرکت‎های بزرگ تولیدکننده فرش با هم در حال رقابت بودند.

بیرون آمدن از سایه دولت

پس از انقلاب اما اتفاقات دیگری افتاد. کارخانجات فرش ماشینی نیز مانند واحدهای تولیدی دیگر زیر پوشش مدیریتی سازمان‌های دولتی مثل سازمان صنایع ملی ایران، بنیاد مستضعفان و جانبازان و … درآمد و مدیران دولتی اکثرا کم تجربه و بیگانه با صنعت، به مدیریت کارخانجات بزرگ منصوب شدند که از آن پس حیات این کارخانجات به خطر افتاد و نزول کرد.

بعدها، تعدادی از متخصصان صنعت نساجی و دست‎اندرکاران صنعت فرش ماشینی و همچنین کارخانه‎داران که در رشته‎های دیگر نساجی فعال بودند، به فکر ایجاد واحدهای جدید فرش ماشینی-غیردولتی- افتادند و کارخانجات تازه‌ای در گوشه و کنار کشور راه‌اندازی کردند و مشغول کار شدند. از همین جا دوران تحول فرش ماشینی آغاز شد و کارخانجات بزرگ یکی پس از دیگری رو به افول رفتند. با انتقال تدریجی متخصصان شاغل در کارخانه‎های بزرگ به کارخانه‎های نوپا، رقابت جدیدی در زمینه تولید فرش ماشینی در میان واحدهای بخش‌خصوصی در گرفت، اما تحول بزرگ‌تر در صنعت فرش ماشینی در کشور از سال ۶۵ شروع شد که به گفته فعالان این صنعت باعث ایجاد بیش از ۱۶۰۰ واحد کوچک و بزرگ تولیدکننده فرش شد.

آمار صادرات سال 93

براساس آمارهای گمرک جمهوری اسلامی ایران، صادرات فرش ماشینی و دستباف در سال ۹۳ به ۷۰۰‌میلیون دلار رسید و این در حالی است که ایران برای نخستین بار در دنیا توانسته است فرش ماشینی ۱۲۰۰ شانه تولید کند.

ارزش افزوده مناسب

تولید فرش ماشینی در سال‌های اخیر با وجود مشکلات کمی و کیفی، پیشرفت چشمگیری داشته است و در صورت توجه و برنامه‌ریزی و توسعه، علاوه بر اشتغالزایی، ظرفیت بالایی در افزایش صادرات غیرنفتی کشور و ارزآوری دارد. با توجه به اینکه این محصول در انتهای زنجیره تولید قرار دارد، از ارزش‌افزوده بالایی برخوردار است و توسعه آن بسیاری از صنایع جانبی را نیز فعال می‌کند.

افت صادرات

باوجود تولید مناسب فرش ماشینی در ایران، می‌گویند: «صادرات فرش ماشینی» در دهه‌های اخیر دچار افت شدید شده و از حدود «5‌میلیون متر مربع» به حدود «یک و نیم‌میلیون متر مربع» رسیده است. در چند سال اخیر برخی کشورها از جمله «چین، بلژیک، آلمان و ترکیه» با برنامه‌ریزی دقیق و نوسازی ماشین‌آلات خود عمده بازار جهانی فرش ماشینی را به خود اختصاص داده‌اند، بازاری که در سال‌های نه چندان دور در دست فرش‌های ایرانی بود.

علیرضا حائری، دبیر انجمن صنایع نساجی ایران البته در این باره معتقد است: «در چند سال گذشته رقبایی چون ترکیه، هند یا چین در صادرات فرش ماشینی وارد بازار شده‌اند که این رقبا به هیچ‌ وجه از لحاظ کیفیت رقیب ما در تولید نیستند، بلکه رقابت آنها در تولید فرش ماشینی به خاطر مناسبات سیاسی و تجاری‌ای است که این کشورها با دنیا دارند، در حالی که ما به خاطر تحریم‌های سال‌های اخیر بازار تجاری دنیا از دست داده‌ایم.»

تولید خوب در کنار بی‌برنامگی

با اینکه خبرها حکایت از استقبال دیگر کشورها از فرش ماشینی ایران دارد اما در اردیبهشت 94 رئیس اتحادیه فرش ماشینی اعلام کرد: با آنکه سالانه ۸۰‌هزار متر مربع فرش ماشینی مازاد بر مصرف داخلی تولید می‌شود اما صادرات به‌صورت سنتی است و برنامه‌ای برای صادرات نیست. محمد هادی کمالیان با اشاره به وضعیت بازار فروش فرش ماشینی در داخل و بازارهای صادراتی افزود: در حال حاضر ۴۲۰ کارخانه کوچک و بزرگ تولید فرش ماشینی در کشور فعال هستند و از آنجا که اکثر این کارخانه‌ها دستگاه‌های مدرن و به روز وارد کشور کرده‌اند، امکان تولید تا دو برابر موجود در بازار وجود دارد.

رئیس اتحادیه فرش ماشینی در پاسخ به اینکه در حال حاضر چه میزان از فرش موجود امکان صادرات دارد، گفت: اغلب فروشندگان فرش یا کارخانجات تولیدی به‌صورت سنتی و با ارتباطاتی که خود ایجاد کرده‌اند، به کشورهای چین، ترکیه و کانادا از طریق کشور واسط فرش صادر می‌کنند، اما این مسئله در مورد همه صدق نمی‌کند و برنامه خاصی برای صادرات وجود ندارد.

بازارخارجی فرش ماشینی ایران

در این رکود اقتصادی که جهان با آن مواجه است و به تبع آن ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست، فرش البته کم و بیش خریدار خارجی دارد و تعدادی از تولیدکنندگان ایرانی مبادرت به صادرات می‌کنند. اصفهان به‌عنوان استانی که تولید نخ‌های مصنوعی از صنایع آن است در صادرات فرش نیز فعال است. گزارش‌ها می‌گوید: 75‌درصد از تولید فرش ماشینی کشور متعلق به استان اصفهان است و از این رقم حدود 70درصد آن سهم تولید شهرستان کاشان است که البته بد نیست بدانیم وجود صنایع خدماتی پیش تولید فرش دلیل عمده تمرکز تولید در کاشان است.

رئیس اتحادیه تولید‌کنندگان فرش ماشینی و صنایع وابسته استان اصفهان در این باره می‌گوید: «45 کشور از جمله عربستان، عراق و دیگر کشورهای منطقه و کانادا، استرالیا، چین، مالزی، اندونزی و... از مشتریان عمده فرش ماشینی ایران‌اند.» که این نشان‌دهنده وجود بازار این محصول است.

نیاز به حمایت دولت

اغلب دست‌اندرکاران صنعت فرش ماشینی و صنایع وابسته معتقدند، چنانچه بستر تولید و صادرات فرش ماشینی بیش از گذشته فراهم شود، می‌توان صادرات فرش ماشینی را در دو سال آینده، دو برابر کرد. این در حالی است که یک تولید‌کننده فرش‌ ماشینی در این باره معتقد است: «در سال‌های گذشته، تاکید بر واردات ضربات زیادی به نساجی کشور وارد کرده و آن را به سمت پرتگاه هدایت کرده است، در حالی که هم‌اکنون صنعتگران کشور نیاز به خدمات حمایتی دارند تا بتوانند با تولید محصول با کیفیت، نبض بازار جهانی را مجددا به دست بگیرند.»

ظرفیت‌های خالی مانده

کارشناسان معتقدند ظرفیت نصب شده برای فرش ماشینی در ایران حدود ۱۲۰میلیون مترمربع در سال است که درحال‌حاضر ۸۰میلیون مترمربع تولید می‌شود. از این میزان ۵۰‌میلیون متر مصرف داخلی دارد و ۳۰میلیون متر اضافه تولید بیشتر به کشورهای همسایه از جمله عراق، افغانستان و آسیای‌میانه صادر می‌شود. حدود ۱۵۰۰واحد تولید فرش ماشینی در داخل کشور مشغول فعالیت هستند که با توجه به ظرفیت نصب شده و میزان تولیدات، حدود یک سوم این صنعت خالی مانده است که اگر نقدینگی بیشتری وارد بازار شود و دولت تسهیلاتی مانند مشوق‌های صادراتی برای صادرکنندگان در نظر بگیرد، می‌توان یک‌سوم ظرفیت باقیمانده را نیز وارد چرخه فعالیت اقتصادی کرد.

پایان سخن

نگاهی به وضعیت بازار فرش ماشینی ما را مستقیما به صنایعی متصل می‌کند که پیش‌تر از آن نوشته‌ایم. تولید الیاف مصنوعی و حتی طبیعی و تزریق آن به‌عنوان مواد اولیه به صنعت فرش با خود رونق این صنعت را همراه دارد و شتاب گرفتن تولید فرش ماشینی به ارزآوری بیشتر و در مرحله بعد رونق صادرات غیر‌نفتی خواهد انجامید. تحقیقات نشان می‌دهد در خوشبینانه‌ترین حالت حدود یک سوم از ظرفیت‌های کارخانجات صنعت فرش خالی است که می‌تواند ضمن ایجاد اشتغال برای جوانان صنایع پایین دست خود را نیز رونق ببخشد.