گزارش «فرصت امروز» از بازار کشت‌ و‌ کار اختصاصی یک میوه محبوب / تولید توت‌ فرنگی؛ کسب‌ و کاری بر پایه ظرفیت‌ های استانی

کشاورزی و بخش‌های متنوع این صنعت اشتغال‌زا با گذشت زمان نه تنها اهمیت خود را در میان جوامع از دست نداده است بلکه روز به روز با رویکردهای نوین و شیوه‌های کشت و برداشت صنعتی، رویه‌ای پیشرفته‌تر و مقرون‌ به‌صرفه‌تر را به خود می‌بیند.

در این میان اختصاصی شدن کشت انواع میوه‌ها، سبزی‌ها و... موجب شده که بازدهی بیشتری هم نصیب کشاورزان شود. تمرکز روی کشت یک محصول هم از جهت کیفی و هم به لحاظ کمی می‌تواند از جمله راهکارهای برون‌رفت کشاورزان از مخمصه‌های مالی باشد. به‌ویژه وقتی منطقه‌ای به لحاظ آب و هوایی ویژگی‌های منحصربه‌فردی برای کشت و پرورش محصولی دارد.

در ایران نیز کشت اختصاصی و تک‌محصولی رو به رشد است. توت فرنگی از جمله میوه‌های محبوبی است که در ایران و در منطقه کردستان بهترین رشد را دارد. همین امر موجب شده در این منطقه برای 13هزار خانوار اشتغال‌زایی ایجاد کند. در این گزارش به مزایای کشت توت‌فرنگی، اشتغال‌زایی و کارآفرینی براساس این محصول در منطقه کردستان، بازار فروش و سرمایه‌های مورد نیاز برای راه‌اندازی گلخانه‌های پرورش توت‌فرنگی در سایر نقاط کشور پرداخته‌ایم.

کسب‌وکار خانوادگی اهالی کردستان

براساس آمار وزارت جهادکشاورزی، تولید سالانه توت‌فرنگی در سراسر کشور 49 هزار و 196 تن است (مقام شانزدهم جهان) که بیش از 70 درصد تولید در استان کردستان انجام می‌شود. در حال حاضر مجموع سطح زیر کشت توت‌فرنگی در کشور 4 هزار و 300 هکتار است که باز هم استان کردستان با بیش از 2 هزار و 500 هکتار بیشترین سطح زیر کشت توت فرنگی کشور را در اختیار دارد.

به طور کلی تولید توت فرنگی به‌صورت یک کسب‌و‌کار خانوادگی در کردستان مطرح است و رقم محلی توت فرنگی به نام کردستان حاصل گزینش توسط توت ‌فرنگی‌کاران محلی این منطقه طی سالیان دراز است. 93 درصد توت‌فرنگی تولیدی استان کردستان در شهرستان‌های سنندج، کامیاران، سروآباد و دیوان‌دره کشت می‌شود.

پس از کردستان استان‌های گلستان، مازندران و گیلان از استان‌های پیشتاز در تولید این میوه به شمار می‌روند. به لحاظ تاریخی نخستین رقم اصلاح شده توت فرنگی در زمان صدارت اتابک اعظم در دوران قاجار از فرانسه به ایران وارد شد و تاکنون میزان سطح زیرکشت این میوه رو به گسترش بوده است. به‌عنوان مثال در سال 92 میزان برداشت توت فرنگی در استان خوزستان 320 تن بوده که نسبت به سال قبل از آن (91) با 215 تن محصول، حدودا 50 درصد رشد به همراه داشته است.

شرایط کشت‌وکار

توت‌فرنگی گیاهی حساس به دمای بالاست و در این شرایط با کاهش عملکرد روبه‌رو می‌شود. اما تکنیک‌هایی وجود دارد که به وسیله آنها می‌توان توت‌‌فرنگی را در مناطق گرم‌تر و به‌صورت خارج از فصل پرورش داد.

یکی از این روش‌ها استفاده از ترکیباتی است (مانند نیترات پتاسیم و روغن ولک) که جایگزین بخشی از نیاز گیاه به دمای پایین برای تولید گل و میوه می‌شود. به این منظور می‌توان گیاهچه‌های کوچک توت‌فرنگی را که به اصطلاح بوته‌‌های دختری خوانده می‌شوند، در زمستان در مناطقی مانند کردستان یا استان‌های شمالی ایران از بوته‌های مادری جدا کرد و سپس به مناطق گرم‌تر مثل استان‌های جنوبی منتقل کرد و پس از تیمار با این ترکیبات که ضرری هم برای سلامت آدمی یا طبیعت ندارند در مزرعه و در شرایط گرم‌تر کاشت و به‌صورت خارج از فصل اقدام به تولید کرد که سود اقتصادی بالایی هم در این فرآیند حاصل می‌شود.

همچنین می‌توان بوته‌های دختری توت فرنگی را برای مدتی (تا یک ماه) در سردخانه نگهداری و سپس کشت کرد. راه دیگر کشت خارج فصل در مناطق گرم‌تر استفاده از ساختارهای باغبانی مثل گلخانه است.

بزرگ‌ترین تولید‌کننده توت‌فرنگی در آسیا، کره جنوبی است که تقریبا تمام تولید توت فرنگی خود را در گلخانه پرورش می‌دهد. در شرایط کنترل‌شده گلخانه، تمام عوامل تولید را به دلخواه می‌توان تغییر داد و بنابراین مسائلی مثل تجمع کود و آلودگی کمتر ایجاد می‌شود، همچنین عملکرد مصرف آب که از مشکلات عمومی و غالب کشاورزی کشور است به‌صورت قابل توجهی افزایش می‌یابد.

نتیجه اینکه توت فرنگی تولیدی می‌تواند سالم‌تر باشد. عملکرد پایین و تلفات زیاد از مشکلات تولید توت فرنگی در کشورمان است، عدم استفاده از تکنولوژی روز و مدیریت ضعیف پس از برداشت این میوه که فسادپذیری بالایی دارد از دلایل این مشکلات است.استفاده از سیستم‌های برداشت مکانیزه، سیستم‌های کشت جدیدتر، استفاده از بسته‌بندی‌های مناسب برای جابه‌جایی و ماشین‌های حمل مخصوص این محصول می‌تواند تا حدودی کمک‌کننده باشد.

اهمیت توجه به یکنواختی تولید

با نگاهی به اطلاعات فنی و تقویم زمانی برداشت محصول در استان‌های تولید‌کننده توت‌فرنگی مشخص می‌شود كه بیشترین میزان تولید و عرضه توت‌فرنگی در ماه‌ها اردیبهشت و خرداد رخ می‌دهد و در فاصله ماه‌های مرداد تا پایان دی میزان تولید به کمترین میزان خود می‌رسد. در فاصله اردیبهشت تا پایان خرداد یا اواسط تیر اوج عرضه محصول توت‌فرنگی به بازار وجود دارد که سبب کاهش قیمت و مسلما سود تولیدکنندگان می‌شود و از طرف دیگر در ماه‌های مرداد تا پایان دی به دلیل کمبود تولید و پیشی گرفتن تقاضا بر عرضه مصرف قیمت توت‌فرنگی افزایش قابل توجهی می‌یابد (گاهی تا چهار برابر).

بنابراین ضروری به نظر می‌رسد که با مدیریت‌ دقیق تولید این محصول یکنواخت شود و با توجه به برنامه‌ریزی‌های انجام شده برای گسترش سطح زیرکشت گلخانه‌ای در برنامه توسعه ششم، توت‌فرنگی از محصولاتی است که می‌تواند جایگاه ویژه‌ای برای خود باز کند. به هر حال توت‌فرنگی میوه‌ای با سود‌آوری بالای اقتصادی است که با برنامه‌ریزی صحیح برای تولید و صادرات آن می‌توان منابع خوب ارزی را به کشور وارد کرد.

بیش از اینها می‌توان تولید کرد

مهندس فرهاد خسروی، از محققان مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان کردستان در مریوان و از تولید‌کنندگان با تجربه توت‌فرنگی در این استان است. او با اشاره به تولید بخش اعظم توت‌فرنگی کشور در کردستان به «فرصت‌امروز» می‌گوید: استان کردستان موطن بیش از 3هزار هکتار مزرعه کشت و کار توت‌فرنگی ایران است و بخش قابل توجهی از کل عملکرد این میوه در کشور هم متعلق به این منطقه است.

او کشت و کار این میوه در کردستان را سنتی ارزیابی می‌کند و می‌افزاید: سهم بزرگی از تولید از رقم قدیمی کردستان می‌آید، این رقم طعم و مزه خوبی دارد اما از دیدگاه فیزیولوژیکی روز کوتاه است که به بیان ساده‌تر یک‌بار بر است.

او در این باره بیشتر توضیح می‌دهد: از مجموع ارقام خارجی قابل کشت در کردستان، کشاورزان از یک رقم توت‌فرنگی یک‌بار‌ بر بهره می‌گیرند، در حالی که می‌توان با بهره‌گیری از محصولات همیشه‌ بر یا روز خنثی تولیدات خود را در همین زمین‌های موجود تا چند برابر و زمان تولید را به چند ماه افزایش دهند ارقام یک‌بار بر فقط در اردیبهشت ‌و خردادماه برداشت می‌شود، در حالی که در ارقام همیشه ‌بر امکان تولید از اردیبهشت‌ تا آبان‌ماه به‌صورت مداوم وجود دارد. البته در سال‌های اخیر توسعه باغ‌های توت‌فرنگی با رقم‌های جدید صورت گرفته اما نیاز به تغییر ارقام احساس می‌شود.

ضایعات مداوم محصولات، حاصل بسته‌بندی غیرحرفه‌ای

این محقق کشاورزی، بزرگ‌ترین مشکل کشت و کار تولید توت‌فرنگی را به‌صورت عمومی در کشور و به‌ویژه قطب آن یعنی استان کردستان نبود صنایع فرآوری می‌داند و عنوان می‌دارد: به دلیل ضعف صنایع فرآوری و با توجه به ماهیت فسادپذیری سریع این میوه، باید بلافاصله پس از برداشت به بازار عرضه و مصرف شود.

سهم معناداری از تولید (گاهی تا 50 درصد) در این چرخه از میان می‌رود و سبب خسارت به کشاورزان می‌شود و از طرف دیگر افزایش عرضه، کاهش قیمت را به همراه دارد که آن هم در نهایت به ضرر توت‌فرنگی‌کاران تمام می‌شود.

در انتها این کارشناس ارشد کشاورزی توصیه‌هایی برای علاقه‌مندان و همچنین بهبود صنعت کشت و کار توت‌فرنگی دارد، او می‌گوید: از آنجا که توت‌فرنگی یک گیاه چند ساله است و در کردستان چهار سال در زمین می‌ماند، دو نکته را باید در پرورش این محصول در نظر داشت؛ اول انتخاب رقم مناسب، همان‌گونه که توضیح داده شد برای گسترش دوره برداشت میوه و تولید مستمر محصول و دوم توجه به سازگاری رقم با شرایط اقلیمی منطقه که قرار است در آنجا محصول تولید شود.

از دیگر مسائلی که باید در تولید حتما به آن توجه کرد و از پیش‌نیازهای موفقیت تولید‌کننده است، توجه به پس از برداشت (postharvest) توت‌فرنگی است. کاهش دمای محصول بلافاصله پس از برداشت با کمک خنک‌کننده، نگهداری میوه‌ها در بسته‌بندی‌های مناسب حدود 400 گرمی تا عرضه به بازار (در کردستان این محصول در جعبه‌های سه کیلویی عرضه می‌شود که سبب انباشت میوه روی هم و افزایش درصد ضایعات می‌شود) از دیگر توصیه‌های مهندس خسروی به علاقه‌مندان به تولید این میوه است.

دکترای مهندسی کشاورزی