نقاشی لاکی؛ هنری چندصد ساله

نقاشی لاکی در حقیقت از بطن نگارگری ایران بیرون آمد و میدان عمل وسیع‌تر و متنوعی را در اختیار نگارگران گذاشت. بیراه نیست که با افول و انحطاط نگارگری و کتاب آرایی در ایران، نقاشی لاکی رونق بیشتری یافت. در این نوع نقاشی، نقاش می‌توانست زوایای دید دیگری را تجربه کند. نقاشی لاکی با جلدسازی چرمی شروع شد و در طراحی روی چرم و کاغذ در آستر بدرقه از شبکه‌بندی با بریدگی‌های توری‌مانند استفاده کردند. بعدها با استفاده از خمیر کاغذ و چسب (پاپیه ماشه) و قالب‌های چوبین، سطح شیء مورد نظر را برای نقاشی زمینه‌سازی می‌کردند و در پایان، سطح نقاشی شده را با پوسته‌ای ضخیم از مخلوط روغن بَزرَک، سندروس و روغن جلا می‌پوشاندند و نقاشی جلوه‌ای چون نقاشی رنگ روغن پیدا می‌کرد.

از این نوع نقاشی روی قلمدان‌، جلد کتاب‌، قاب آیینه‌، رحل قرآن‌، جعبه جواهرات، درهای منقوش و محکوک، قاب‌های تخته‌ای، کمان‌های رزمی و تزیینی و ورق‌های بازی بهره می‌گرفتند. نخستین قلمدان نگاری به سال 1106هـ. ق و با رقم «یا صاحب‌الزمان» از محمد زمان، محفوظ در موزه آرمیتاژ سن‌پطرزبورگ شناخته شده است.

رونقی قاجارگونه

نقاشی لاکی در دوره قاجار از نظر کمی و کیفی تحولی درخور یافت. در حقیقت رونق نقاشی لاکی و مینایی در این دوره معلول انحطاط کتاب آرایی بود. هرچند شیوه نقاشی لاکی با محمد زمان و در دوره صفوی شروع شد و در دوره افشاریه و زندیه با آثار هنرمندانی چون علی اشرف، محمدهادی و محمد صادق ادامه پیدا کرد. نقش مایه‌های نقاشی لاکی در دوره قاجار پرمایه‌تر شد و در آن از بته‌های گلدار مکرر، به‌خصوص گل سرخ، گل میخک صد پر، سنبل، شکوفه‌های میوه، پرندگان و پروانه‌ها، دسته گل‌های مختلط، گل زنبق، ترکیب‌بندی‌های ساده با نقوش سپری و ترنجی استفاده شد. نقاشی لاکی در دوره قاجار از نظر کمی و کیفی تحولی درخور یافت. در حقیقت رونق نقاشی لاکی و مینایی در این دوره معلول انحطاط کتاب آرایی بود. یکی از زیباترین آثار این دوره صندوقچه جواهرات با رقم میرزابابا در سال 1218هـ. ق است که در آن نقش گل و مرغ بیش از پیش چشمگیر شده است.

نقاشی لاکی

دردوره فتحعلی‌شاه هنرمندانی چون مهرعلی، میرزابابا، سیدمیرزا و عبدالله‌خان، قلم‌موی خود را دیگر در نگاره‌های کتاب‌ها به کار نگرفتند، بلکه به جای آن در نقاشی‌های لاکی و مینایی و رنگ روغن به کار بستند. در این دوره شهرهای تهران، اصفهان و شیراز از مراکز تولید آثار نقاشی لاکی و مینایی بود. بر موضوعات این نوع نقاشی، مضامینی چون صحنه‌های درباری، صحنه جنگ، صحنه‌های اساطیری و تاریخی و شکار و داوری اخروی و منظره پردازی و اقسام گل و مرغ افزوده شد. یکی از زیباترین جلدهای این دوره جلدی بود که فتحعلی‌شاه ساخت آن را برای خمسه نظامی شاه طهماسبی سفارش داد و سیدمیرزا و محمدباقر آن را در سال 1245هـ. ق اجرا کردند.

از نقاشان مطرح این دوره نجفعلی و سه فرزندش محمد کاظم، جعفر و احمد و برادرش محمداسماعیل بودند که نقاشی لاکی نیمه دوم سده سیزدهم هجری را در اختیار خود داشتند و منوچهرخان، حاکم اصفهان از آنها حمایت می‌کرد. در این زمان یک خانواده دیگر نیز در اصفهان در نقاشی لاکی شهرت داشت، یعنی خانواده امامی‌ها. نصرالله امامی و رضا امامی آثار لاکی زیبایی با مضمون گل و مرغ در قاب آیینه‌ها و قلمدان‌ها و جعبه‌ها پدید آوردند.

شیراز قطب لاکی‌ها

در شیراز نیز هم زمان با آنها، آقابزرگ شیرازی به نقاشی لاکی اشتغال داشت و نامی صاحب شهرت در این نوع نقاشی خصوصا در چهره پردازی از رجال مشهور به‌صورت لاکی داشت. دردوره ناصری نقاشی لاکی متحول شد و نقش مایه‌هایی چون شکوفه‌های فندق، گوزن‌ها و طوطی‌ها، صحنه‌هایی از زندگی روستایی، دسته گل‌های آزاد، پیکره‌هایی با جامه‌های آخرین مد اروپایی و مردان با ریش تراشیده، زنان با دامن‌های پرچین و حجیم و ماخوذ از اروپا به آن وارد شد.

ورود فراوان تصاویر اروپایی و نشریات فرنگی راه را برای اقتباس وسیع از نقش‌مایه‌های آن گشود و تکرار یکنواخت ترکیب‌بندی‌ها و نقش‌مایه‌ها را به‌وجود آورد. در این دوره توجه به شمایل نگاری امام‌علی(ع) و حسنین(ع) در نقاشی‌های لاکی بیان‌کننده رویکردی جدید در نقاشی اسلامی بود. نقاشی لاکی با طلیعه عصر جدید که از دوره مشروطیت شروع شد رو به افول گذاشت و فراگیری خود را از دست داد هر چند هنوزم هم در گوشه و کنار کشور اندکی هنرمندانی به آن مشغول هستند.