مینیاتور؛ هنر کوچک

مینیاتور در لغت به معنی کوچک‌تر نشان دادن است و مخفف شده کلمه فرانسوی «مینی موم ناتورال» است که حدودا از دوره قاجاریه در زبان فارسی امروز مصطلح شده است. در حال حاضر در ایران به نقاشی‌های ایرانی، چه قدیم و چه جدید که از سبک و روش اروپایی پیروی نکرده و دارای خصوصیات نقاشی سنتی باشند، مینیاتور می‌گویند و این تعریف به‌صورت یک غلط بین ما پذیرفته شده است. مینیاتور از جمله هنرهایی است که قابلیت به تصویر درآوردن تمام طبیعت را در قالبی کوچک دارد.

مینیاتور، هنر ظریف نقاشی است كه به جز ایران مشابه آن را در ژاپن و خاور دور و چین نیز می‌توان مشاهده كرد. در مورد تاریخچه این هنر برخی پژوهشگران عقیده دارند، شخصی به نام «غیاث‌الدین» هنر مینیاتور را از چین به ایران آورد و مینیاتور چینی در ایران تكامل یافت و با گذراندن مراحل پیشرفت به تدریج از مینیاتور چینی متمایز شد. از بررسی‌های تاریخی چنین استنباط می‌شود كه هنرمندان مینیاتورساز ایرانی طراحی رنگ‌آمیزی و مجسمه‌سازی چینی را با ادراك و ذوق خاص خود تغییر داده و دگرگونی‌هایی در آن به‌وجود آورده‌اند.

به هرحال، اگر چه واژه مینیاتور در نگاه اول بیگانه می‌نماید اما شك نیست که مینیاتور با ابعاد كنونی، هنری ایرانی است كه مكتب‌های مختلف همانند مكتب عباسی (بغداد)، مكتب مغول و مكتب هرات را گذرانده و با ظهور صفویه و انتقال مركز هنری ایران از هرات به تبریز در شیوه آن نیز تحول به‌وجود آمده است. با انتخاب اصفهان به پایتختی و حمایت همه‌جانبه‌ای كه از هنرمندان، نقاشان و نگارگران به عمل آمد نقاشان چیره‌دستی ظهور كردند كه شاهكارهای آنان امروز زینت‌بخش موزه‌های جهان است در این عصر به دلیل گسترش ارتباط ایران با كشورهای اروپایی و آسیایی هنر ایران به كشورهای بیگانه معرفی شد و دوران صفویه آغاز فصل تازه‌ای در تاریخ مینیاتور ایران به حساب می‌آید. در زمان صفویه هنرمندانی همچون رضا عباسی، محمدزمان نگارگر، محمدقاسم مشهور به سراجای نقاش و محمد یوسف مصّور اشاره کرد كه با خلق آثار بی‌بدیل و منحصر به‌فرد این هنر را به نهایت اعتلا رساندند. در دوران معاصر مینیاتور ایرانی جلوه درخشانی داشته و در طی 100سال اخیر آثار ممتازی به‌وجود آمده است. 

ورود نقاشی به شیوه چینی‌ها در اثر هجوم مغولان به ایران نبود، بلکه نقاشی ایران سال‌ها قبل از تهاجم چنگیز با اسلوب و روش‌های هنر چینی در سراسر خاورمیانه شهرت و اعتبار داشت و در شاهنامه فردوسی نیز به این مطلب اشاره شده است. احتمال می‌رود که ترکان سلجوقی، مروج این شیوه در ایران بوده باشند؛ منتها ایرانیان شیوه نقاشی چینی را با دید خاص هنری خود تلفیق کردند و کاشی‌هایی که امروزه نمونه‌هایی از آنها در دست است، نشان می‌دهد که سال‌ها پیش از حمله مغول به ایران، همان سبک و شیوه و رنگ‌آمیزی و طراحی که بعدها به‌صورت نقاشی کتب مورد استفاده قرار گرفت، در ایران انجام می‌شده و اگر دست حوادث، کتابخانه‌های بزرگ ایران را معدوم نکرده بود، امروز به راحتی می‌توانستیم نسخی را که متعلق به دوران پیش از مغول بوده و همان ویژگی مینیاتورهای مکتب هرات یا مراغه و مکاتب دیگر بعد از مغول را دارا بوده‌اند، در اختیار داشته باشیم.

مینیاتوریست

مینیاتوریست، هنرمندی است که آنچه را خود می‌اندیشد یا می‌پندارد که بیننده علاقه‌مند به دیدن آن است، تجسم می‌بخشد و به هیچ‌وجه تابع مقررات و قوانین حاکم بر فضای نقاشی نیست. مکاتب مینیاتورهای ایرانی، از نخستین قرون بعد از اسلام آغاز شده است. مینیاتور ایرانی در قرون اولیه بعد از ظهور اسلام، در ترکیب با خط عربی تداوم یافته و بهترین نسخه‌های قرآن کریم را هنرمندان مبتکر ایرانی نوشته‌اند و به تزئین و تذهیب مصحف شریف پرداخته‌اند. طلاکاری حواشی و سرلوحه قرآن و طرح‌های اسلیمی و ختایی و گردش‌های ترکیب‌بندی، شیوه مخصوصی بود که ایرانیان ابداع کردند که این شیوه به‌صورت نقاشی براساس کتب و نوشته‌ها در مکتب بغداد ادامه یافت. مکتب بغداد از آن جهت که نوعی نقاشی بدوی است، تا حدودی نشان از فقدان مهارت و قدرت هنری سازندگانش دارد و بیشتر دربردارنده قصه‌ها و روایت مذهبی است.

هنرمندان مکتب بغداد، اکثرا ایرانی بوده‌اند و معمولا به سفارش و دستور رؤسای قبایل عرب، کتب خطی را با ذوق خود تزیین می‌کردند. روش کار آنها به اکثر نقاط دور و نزدیک ایران راه یافت و تا دوران سلجوقیان که نقاشی ایران ترقی محسوسی کرد، ادامه داشت. با حمله چنگیز به ایران و از رونق افتادن علم و هنر در بغداد، نخستین فرمانروایان مغول در شمال غربی ایران، در تبریز و مراغه مستقر شدند و هنرمندان نیز در آن منطقه دوباره گرد هم آمدند. مغولان به دلیل علاقه و تمایلی که به هنر چینی داشتند بلافاصله جذب ذوق‌آزمایی مینیاتوریست‌های ایرانی شدند.

ساخت‌و‌ساز مینیاتور

ابزار و وسایلی كه مورد لزوم یك هنرمند مینیاتورساز است در مقایسه با سایر هنرهای ایرانی مانند خاتم‌سازی و قلمزنی و منبت‌كاری و... بسیار محدود است. ابزار یك مینیاتوریست عبارتند از:

قلم مو: در قدیم هنرمندان برای ساخت قلم‌مو از دم نرم سنجاب استفاده می‌كردند.
بوم مینیاتور: عبارت است از تخته، كاغذ، مقوا، فیبر، عاج، استخوان و...
روغن: برای محافظت اثر از آن استفاده می‌كنند.
رنگ: بیشتر مینیاتورسازان از رنگ‌های دست ساز خود استفاده می‌كرده‌اند.