محصولات ارگانیک خوبند ولی...

چندی پیش سومین همایش توسعه تجارت و بازار محصولات ارگانیک توسط انجمن ارگانیک ایران برگزار شد. گذشته از اینکه این انجمن به عنوان یک انجمن علمی مورد تأیید وزارت بهداشت یا علوم نیست، به دلایل تبلیغاتی که این روزها در مورد مصرف محصولات ارگانیک صورت می گیرد بر آن شدیم که با مراجعه به سایت همایش اطلاعات لازم را به دست آوریم و اطمینان حاصل کنیم که محصولات ارگانیک کاملا سالم و قابل اعتماد هستند.

با کمال تعجب و بر خلاف انتظار پس از مراجعه به سایت انجمن ارگانیک که اخبار همایش ارگانیک را پوشش می دهد به جای اینکه با تعاریف و رویکردهای توسعه محصولات ارگانیک و راهکارهای جلوگیری از سوء استفاده از این عنوان در فریب مردم مواجه شویم، با تبلیغات منفی علیه محصولات تراریخته مواجه شدیم.

به ناچار وقتی در سایت انجمن ارگانیک ایران پاسخ سؤالات خود را نیافتیم، درصدد آن برآمدیم که برای کسب اطلاعات لازم و اطمینان از سالم بودن محصولات ارگانیک به سایت های معتبر علمی و مقالات بین المللی منتشر شده در دنیا مراجعه کنیم. مقالات متعددی وجود داشت که علاوه بر ذکر محاسن محصولات ارگانیک، آنها را از جنبه های مختلف ازجمله وجود باکتری ها، ایجاد واکنش های آلرژیک، وجود برخی ترکیبات معدنی سمی و... بررسی کرده بود. در این نوشتار قصد داریم به مشکلی که به طور جدی تری در این نوع محصولات مطرح است اشاره کنیم و آن وجود مایکوتوکسین هاست.

در ابتدا لازم به توضیح است تاکنون تعاریف متعددی برای کشاورزی ارگانیک ارائه شده است. بر اساس تعریف ویکی پدیا، کشاورزی ارگانیک نوعی کشاورزی است که در تولید و فرآوری محصولات آن از کودهای شیمیایی، سموم، هورمون ها و دگرگونی ها و دستکاری های ژنتیک استفاده نشود و همه مراحل تقویت زمین، کاشت، داشت و برداشت با استفاده از نهاده های طبیعی (همچون کود زیستی، کمپوست ها، حشرات سودمند، ریزاندامگان کارا (Effective Microorganisms) صورت گیرد.

مطالعات بر روی محصولات ارگانیک و مقایسه آنها با غذاهای غیرارگانیک تولید شده با سموم شیمیایی نشان دهنده ارزش غذایی بالاتر و کم بودن موادی همچون آفت کش ها در این گروه از مواد غذایی است. اما با این وجود، ترکیبات مضر دیگری همانند مایکوتوکسین ها نیز می توانند در مواد غذایی ارگانیک در مقایسه با مواد غیرارگانیک موجود باشند.

حضور قارچ های موجود در مواد غذایی از نگرانی های جدی در مورد سلامت این مواد است. از آنجا که استفاده از قارچ کش ها در تولید محصولات ارگانیک ممنوع است در مواردی دارای آلودگی بیشتری در مقایسه با مواد غذایی غیرارگانیک هستند.

مایکوتوکسین ها محصولات جانبی بسیار سمی برخی کپک ها هستند که معمولا در مراحل مختلف تولید، برداشت، مراحل پس از برداشت و ذخیره سازی تولید می شوند. حضور مایکوتوکسین ها در مواد غذایی ارگانیک در تحقیقات متعددی بررسی و تأیید شده است (Rubert et al. , 2013).

تحقیقات نشان می دهد که این ترکیباتِ سرطان زا نه تنها در مواد غذایی ارگانیک کمتر نیستند، بلکه در مواردی تا چندین برابر مواد غذایی غیر ارگانیک هستند، به عنوان مثال مشاهده شده است که آلودگی ذرت های ارگانیک به فامونیسین های fumonisin B1 و B2 تا 10 برابر بیشتر از ذرت غیر ارگانیک بوده است (Silva et al. , 2009).

اخیراً مطالعات دیگری در ارتباط با حضور مایکوتوکسین ها در محصولات غذایی ارگانیک و غیرارگانیک بر پایه غلات در آلمان، فرانسه و اسپانیا انجام شد که نتایج بیانگر وجود مقادیر بیشتر مایکوتوکسین های حاصل از فوزاریوم در محصولات ارگانیک در مقایسه با انواع غیرارگانیک بود(Rubert et al., 2013).

فـــامونیسین ها مایکوتوکسین هایی هستند که به طور عمده توسط قارچ های فوزاریوم تولید می شوند و با عوارض متعددی از جمله سرطان کبد، نارسایی های کلیوی و... مرتبط هستند. همچنین وجود فامونیسین ها در ذرت های محلی (home grown) در شمال ایران ارتباط بالا و معنی داری با سرطان مری(Shephard et al. , 2000) و در چین با سرطان کبد نشان داد (Li et al. , 2001).

اما یکی از اصلی ترین مایکوتوکسین ها، آفلاتوکسین است و سمی ترین و سرطان زا ترین عضو این خانواده آفلاتوکسینB1 نامیده می شود که چنانچه در مدت طولانی و به مقدار کم جذب بدن شود موجبات ابتلا به سرطان کبد را فراهم می آورد. آفلاتوکسین M1 متابولیت هیدروکسیله شده B1 است که پس از جذب در بدن جانوران تشکیل می شود و به همان اندازه خطرناک است.

آفلاتوکسین M1 در فرآورده های لبنی نسبتا پایدار بوده و در فرآیندهای پاستوریزه و حتی استریلیزه کردن، غیرفعال نمی شود. نتایج یک تحقیق نشان می دهد که میزان آفلاتوکسین M1 در ماست و شیر فرآوردمای ارگانیک بیش از حد مجاز بوده و می تواند برای مصرف کننده خطرناک باشد(Tosun and Arslan, 2013a; Malissiova et al, 2013). همچنین مقادیر بالاتر از حد مجاز آفلاتوکسین B1 در سبزیجات و ادویه جات ارگانیک مشاهده شده است (Tosun and Ayyıldız, 2013b).

لازم به توضیح است کنجکاوی در مورد محصولات تراریخته و شعار «مصرف محصولات تراریخته ممنوع» همایش توسعه تجارت و بازار محصولات ارگانیک ما را بر آن داشت که در مورد این محصولات نیز تحقیق کنیم. نتایج جست وجوی ما حکایت از منفی جلوه دادن اغراق آمیز و غیر واقعی این فناوری مفید از سوی برخی افراد داشت.

در اینجا بهتر دیدیم به جای اشاره به مقالات معتبر دنیا مبنی بر تأیید محصولات تراریخته به مطلبی تحت عنوان «محصولات تراریخته را تجاری نکنید» اشاره کنیم که در سایت انجمن ارگانیک به نقل از دکتر واندانا شیوا از کشور هندوستان یکی از سخنرانان اصلی و شاخص سومین همایش بین المللی توسعه تجارت و بازار محصولات ارگانیک در تهران منتشر شده است.

در این مطلب که تلاش دارد محصولات تراریخته را منفی جلوه داده و تجاری سازی آن در ایران را خطرناک معرفی کند، آمده است: «تا زمانی که تحقیقات و آزمایش های علمی به نتایج قطعی و دقیقی نرسیده است و اثرات مضر آن (محصولات تراریخته) روی انسان و محیط زندگی آنها مشخص نشده است، اجازه تجاری سازی آن را ندهید».

سؤال اینجاست که اگر آزمایش های علمی و نتایج قطعی و دقیقی مبنی بر عدم سلامت محصولات تراریخته که از سال 1996 در دنیا تجاری سازی شده اند و تاکنون هر ساله به طور چشمگیری سطح زیر کشت، پذیرش و مصرف آنها در جهان در حال افزایش است، وجود ندارد، پس چرا برخی با صرف هزینه های بالا و برگزاری همایش بین المللی سعی دارند به جای معرفی مزایای محصولات ارگانیک در همایش خود بر ضد تکنولوژی مفید تولید محصولات تراریخته در کشور تبلیغ کنند؟

آیا بهتر نیست این انجمن ها بنا بر رسالت خود و مطابق رسم معمول تمام دنیا نسبت به گسترش درج برچسب های آگــــاهـی دهـنـده جـهت اطلاع رسانی به مصرف کننده عمل کند و با توسل به رسالت اصلی خویش به حق انتخاب مشتریان در گزینش و مصرف محصولات سالم تر و با ارزش غذایی بهتر ارج نهد؟

استاد رشته ژنتیک و اصلاح نژاد دانشگاه گیلان