آنچه سرمایه‌گذاران باید بدانند / سازو کار قرارداد‌های آتی سکه در بورس کالا

بورس کالای ایران نهادی سازمان یافته جهت دادوستد قانونمند و شفاف بوده که همواره به‌عنوان یکی از ارکان توسعه بازار سرمایه و بخش‌های مختلف اقتصادی نقش آفرینی کرده است. از جمله مهم‌ترین اهداف تاسیس بورس کالا در کشور ایجاد بازاری منسجم، قانونمند و شفاف جهت کشف منصفانه قیمت‌ها و انجام معاملات به‌صورت عادلانه و نیز کاهش هزینه‌های مبادلاتی از طریق حذف واسطه‌گری‌های غیر‌ضروری است.

در این راستا ابزارهای معاملاتی گوناگونی در بورس کالای ایران راه‌اندازی شده یا در دست راه‌اندازی‌اند که از جمله مهم‌ترین و پررونق‌ترین آنها می‌توان به قراردادهای آتی (به خصوص معاملات آتی سکه) اشاره داشت که برای نخستین بار در شرکت بورس کالای ایران راه‌اندازی شد. هم‌اکنون معاملات در بورس کالای ایران در سه بازار فیزیکی، بازار مشتقه و بازار فرعی با استفاده از ابزارهای معاملاتی متنوع پیگیری می‌شوند.

به‌طور مثال، در بازار معاملات فیزیکی، کالاها در قالب معاملات نقد، سلف و نسیه مورد دادوستد قرار می‌گیرند. همچنین در بازار معاملات مشتقه قراردادهای گوناگونی از قبیل قراردادهای آتی، سلف موازی استاندارد و اختیار معامله می‌تواند روی دارایی‌های پایه مختلف مورد استفاده قرار گیرند. متن حاضر از میان انواع معاملات نقد، نسیه، سلف موازی و غیره صرفا به توضیح و تشریح معاملات آتی در شرکت بورس کالای ایران می‌پردازد.

معرفی قراردادهای آتی

در سال‌های اخیر، بازارهای آتی در دنیای مالی و سرمایه‌گذاری اهمیت روزافزونی پیدا کرده و به نظر می‌رسد در کشورمان به سطحی از نوآوری‌ها و بلوغ استفاده از ابزارهای مالی رسیده‌ایم که ضروری است از چگونگی کارکرد این بازارها آگاهی یابیم. در مستند پیش رو به شرح نکات کلیدی و سازوکارهای مربوط می‌پردازیم.مطالعه این مستند برای افرادی که قصد دارند در بازار معاملات آتی سکه فعالیت کنند، توصیه می‌شود.

در کشورمان نخستین بار شمش طلای یک اونسی به‌عنوان دارایی پایه جهت انجام معاملات آتی در تاریخ 12/03/1387 در بورس کالای ایران مورد پذیرش قرار گرفت و معاملات آن در تاریخ 01/04/1387 آغاز شد که به مرحله نهایی نرسید. اما نخستین تجربه عملی و موفق معاملات آتی را می‌توان از اواخر سال 87 و مربوط به معاملات آتی سکه دانست.هر چند در ابتدای راه‌اندازی معاملات آتی سکه عده‌ای به دیده تردید به آن می‌نگریستند، اما رفته رفته این بخش توانست به جایگاه مهمی در بورس کالای ایران رسیده، به‌طوری‌که بخش عمده‌ای از ارزش معاملات بورس کالا را به خود اختصاص داد.

البته به منظور توسعه معاملات آتی سکه، پذیرش سایر کالاها نیز مدنظر قرار داده شد که معاملات آتی زیره و کنجاله سویا مثال‌هایی در این زمینه هستند. در ادامه قراردادهای آتی پذیرش شده در بورس کالای ایران تا پایان تیر ماه سال 1394 در جدول شماره1 آورده شده است. لازم به ذکر است در حال حاضر معاملات قراردادهای آتی سکه طلا، کنجاله سویا و زیره سبز به طور مداوم و فعال در بورس کالای ایران دنبال می‌گردند.

تعریف قرارداد آتی

قرارداد آتی قراردادی است که براساس آن فروشنده متعهد می‌شود در سررسیدمشخص، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمت معینی بفروشد و در مقابل، طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود همان کالا با همان مشخصات را در آن سررسید خریداری کند و برای اینکه هر دو طرف به تعهدات خود عمل کنند باید مبلغی را به‌عنوان وجه تضمین اولیه نزد اتاق پایاپای بگذارند که متناسب با تغییرات قیمت آتی باید این وجه تضمین اولیه را تعدیل و به روزرسانی کنند.

با توجه به این تعریف می‌توان قرارداد آتی را مشابه با قولنامه دانست که در هر دو، خریدار و فروشنده متعهد می‌شوند کالایی را با قیمتی که اکنون مشخص می‌کنند، در تاریخ معین معامله کنند. با این حال این دو نوع معامله دو تفاوت عمده با یکدیگر دارند. اول اینکه در قرارداد آتی، کالای مورد معامله باید استاندارد باشد که منظور کالایی است که با توصیف آن، مشتری از تمام مشخصات آن مطلع شده و نیازی به رویت کالا نداشته باشد.

به طور مثال، یک پژو 206 صفر کیلومتر کالای استاندارد محسوب می‌شود، در حالی که پژو 206 مدل 1390 یک کالای استاندارد نبوده و مشتری باید با طرح پرسش‌های متفاوت (نظیر اینکه آیا بیمه کامل دارد، تصادفی است، چه مقدار کار کرده و. . .) و رویت از مشخصات آن مطلع شود.

دوم اینکه در قولنامه ودیعه نزد طرف سوم به امانت گذاشته شده و تنها در صورت نکول یک طرف، تمام یا بخشی از آن به طرف دیگر داده می‌شود که در قرارداد آتی سکه این‌گونه نیست.به این ترتیب که وجه تضمین اولیه (همان ودیعه) براساس قیمت تسویه روزانه و موقعیت‌های اتخاذ شده کم و زیاد شده که در ادامه به چگونگی این امر اشاره می‌شود.

مزایای قراداد آتی

1- پوشش ریسک: مهم‌ترین مزیت استفاده از قراردادهای آتی، خاصیت پوشش ریسک آن است. پوشش ریسک به معنای اتخاذ موقعیتی در بازار به منظور از بین بردن ریسک (ناخواسته) نوسانات قیمت است.به‌عنوان مثال یک تولیدکننده یا مصرف‌کننده عمده برای از بین بردن نااطمینانی و ریسکی که در مورد قیمت محصولات خود در آینده با آن مواجه است، می‌تواند به راحتی با اتخاذ یک موقعیت فروش یا خرید در قالب یک معامله آتی با قیمت مورد نظر و مطلوب، خود را نسبت به نوسان قیمت‌ها در آینده مصون کند.

به طور مثال تصور نمایید شرکت تولید کننده‌ای هستید که عمده‌ترین مصرف شما ورق گالوانیزه است، متاسفانه به دلیل شرایط اقتصاد داخلی و بین‌المللی، ورق گالوانیزه نوسانات قیمتی زیادی داشته و در ضمن در برخی از مواقع کمیاب می‌شود. شما با پرداخت بخشی از ثمن معامله (در قالب وجه تضمین اولیه) و عقد قرارداد آتی می‌توانید قیمت کالا را در سررسیدمشخص، تعیین و کالا را به نام خود (پیش) خرید کنید.

توجه به این نکته ضروری است که این عمل همواره موجب سوددهی نمی‌شود، چرا که امکان دارد در سررسید، قیمت کالا کمتر از قیمت تعیین شده شما باشد و چنانچه صبر می‌کردید می‌توانستید کالا را به قیمت پایین‌تری بخرید، اما پوشش ریسک موجب شد که شما با خیالی راحت برنامه‌ریزی تولید مناسبی داشته باشید.

در مثالی دیگر فرض کنید تعدادی سکه دارید که به دلایل گوناگون قادر به پیش‌بینی قیمت آنها در سه ماه آینده نیستید. در این صورت می‌توانید سکه‌ها را در آن سررسید(برای سه ماه آینده) و به قیمت مشخص (که در بسیاری از موارد بالاتر از قیمت کنونی است) فروخته و در سررسید پس از گرفتن تمام ثمن معامله، به خریدار تحویل دهید.

این امر نیز یک پوشش ریسک است، چرا که توانسته‌اید از هم‌اکنون سکه‌های خود را برای سه ماه دیگر بفروشید اما در این مثال نیز همواره شما بیشترین سود را نخواهید کرد، چرا که احتمال دارد قیمت نقدی سکه‌ها در سه ماه آینده بالاتر از قیمت فروخته شده در معاملات آتی سکه بوده و چنانچه تا سه ماه صبر می‌کردید می‌توانستید سکه‌ها را به قیمت بیشتری بفروشید. البته این احتمال نیز وجود دارد که در سه ماه آینده قیمت‌ها کاهش یافته یا این تعداد سکه به طور عادی خریدوفروش نمی‌شد.

2- ضمانت معاملات توسط اتاق پایاپای بورس: اتاق پایاپای هر بورس نقش مهمی جهت ضمانت مالی قراردادهای آتی داشته و پشتوانه قابل اطمینان برای طرفین معامله است تا در صورت نکول یکی از طرفین، مبلغی به‌عنوان جریمه به طرف دیگر پرداخت شود.

3- هزینه اندک معاملات: معاملات قراردادهای آتی نسبت به معاملات نقدی از هزینه معاملاتی کمتری برخوردار بوده و مطالعات نشان می‌دهد که معاملات آتی، هزینه‌ای معادل 34/0 هزینه معاملات نقدی را دارد.

4- استفاده از اهرم مالی: معاملات قراردادهای آتی دربرگیرنده ریسک بالایی بوده و به معامله‌گران فرصت به‌دست آوردن سود زیادی را می‌دهد. به‌طوری‌که معامله‌گر با یک سپرده اولیه اندک می‌تواند معادل کل ارزش دارایی تعهد شده، سود یا زیان کسب کند. این امر برای سفته بازان جذاب بوده و می‌توانند از این خاصیت بهره‌برداری فراوانی کنند.

5- نقدشوندگی بالای معاملات: به دلیل بالا بودن جذابیت این بازار (خریدار تنها بخشی از قیمت خرید نقدی را پرداخت کرده و با آن کالا را پیش خرید می‌کند و فروشنده نیز نیازی به داشتن کالا ندارد) تعداد موقعیت‌ها و معامله گران بازار آتی بالا بوده که این امر نقدشوندگی این بازار را افزایش می‌دهد.

انواع معامله‌گران

سه دسته معامله گر در بازارهای قراردادهای آتی مشغول فعالیت هستند که عبارتند از: پوشش‌دهندگان ریسك، سفته بازان و آربیتراژگران.

پوشش‌دهندگان ریسك Hedgers

 پوشش‌دهندگان ریسك در معرض ریسك تغییر قیمت دارایی پایه قرار دارند. آنها از قراردادهای آتی برای كاهش یا حذف این ریسك استفاده می‌كنند. در پوشش ریسك قیمت دارایی پایه، تضمین می‌شود ولی در خصوص اینكه نتیجه ناشی از پوشش ریسك بهتر از حالت عدم پوشش ریسك باشد، هیچ اطمینانی وجود ندارد (در بخش معرفی پوشش ریسک به این امر اشاره شده است).

این دسته از معامله‌گران کسانی هستند که می‌خواهند با عقد قرارداد آتی و تعیین قیمت کالا در سررسید معین در حال حاضر، خود را از نوسانات قیمت مصون بدارند. هر چند قراردادهای آتی به دلایل گوناگون (مانند خاصیت اهرمی، امکان نوسان گیری، به روزآوری مداوم وجوه تضمین و...) جزو پرریسک‌ترین ابزارهای معاملاتی هستند، اما با در نظر گرفتن استراتژی‌های مناسب پوشش‌دهندگان ریسک می‌توانند از این موضوع در کسب سود استفاده کنند.

سفته بازان Speculate:

سفته بازان معامله گرانی هستند که فقط برای کسب سود وارد بازار شده و براساس پیش‌بینی روند قیمتی دارایی پایه موقعیت‌های خریدوفروش اتخاذ و به محض رسیدن قیمت موقعیت‌ها به پیش‌بینی یا اطمینان از نادرست بودن پیش‌بینی‌ها، سریعا موقعیت‌های خود را بسته و از این بابت سود/ زیان می‌کنند. از ویژگی سفته‌بازان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1) حجم بالای معامله با سودهای اندک، بنابراین سود اصلی ایشان از تعدد معاملات حاصل می‌شود.

2)‌ قصد تحویل دارایی پایه یا تامین مالی آن از طریق قرارداد آتی را ندارند.

آربیتراژگران: Arbitragers

آربیتراژگران از مزایای تفاوت قیمت بین دو یا چند بازار مختلف استفاده می‌كنند. آربیتراژ عبارت است از فرصت دستیابی به سود بدون ریسك، از طریق ورود همزمان در دو یا چند بازار. به طور مثال فرض کنید قیمت یک کالا در اصفهان 20میلیون ریال و در بازار تهران 10میلیون ریال است. در ضمن هزینه‌های حمل، جابجایی و تحویل کالا حدود یک میلیون ریال باشد، در این صورت بسیاری از افراد (آربیتراژگران) آن کالا را از تهران خریده و در اصفهان به فروش می‌رسانند.

این امر موجب می‌شود رفته رفته مقدار عرضه کالا در اصفهان افزایش یافته و قیمت کالا کاهش یافته و به قیمت بازار تهران نزدیک شود که در این صورت فرصت آربیتراژ از بین می‌رود. بنابراین با توجه به جذابیت‌های فرصت‌های آربیتراژ، همواره فرصت آربیتراژ محدود بوده و به سرعت این فرصت از بین می‌رود.

اصطلاحات مهم در قراردادهای آتی

قبل از پرداختن به سازوکار اجرایی قرارداد آتی، اصطلاحات و تعاریف کلیدی آن معرفی می‌شود.

دارایی پایه

کالا یا دارایی را که قرارداد آتی براساس آن منتشر می‌شود، دارایی پایه می‌گویند. معمولا در بورس‌های کالایی دارایی‌های مختلفی از جمله محصولات کشاورزی، انواع فلزات، انواع فرآورده‌های نفتی و سایرمحصولات به‌عنوان دارایی پایه قرارداد آتی مطرح می‌شوند. از ویژگی‌های دارایی پایه داشتن یک بازار نقدی، قوی و پرمعامله است.

موقعیت تعهدی فروش

شخصی که در بورس، قرارداد آتی را به فروش می‌رساند و خود را به تحویل دادن دارایی پایه براساس ضوابط استاندارد بورس در تاریخ معینی در آینده متعهد می‌کند، اصطلاحا موقعیت فروش اتخاذ کرده است.دارنده موقعیت تعهدی فروش، اگر تا تاریخ سررسیدقرارداد، این موقعیت را حفظ کند ضرورتا باید دارایی پایه را تحویل دهد.

موقعیت تعهدی خرید

شخصی که در بورس قرارداد آتی را خریداری کرده و خود را متعهد به خرید دارایی پایه براساس ضوابط استاندارد بورس درتاریخ معینی متعهد می‌کند، اصطلاحا موقعیت خرید یا موقعیت تعهدی خرید اختیار کرده و اگر تا تاریخ سررسید قرارداد این موضع را حفظ کند، ضرورتا باید کل ارزش دارایی پایه را پرداخت کرده و آن را تحویل بگیرد.

نمای بازار

نمای بازار قراردادهای آتی در سایت www.ime.co.ir در دسترس عموم قرار دارد.

سررسیدقرارداد

تاریخی که در آن قرارداد به طور کامل تسویه و بسته می‌شود. تاریخ سررسیدقراردادهای آتی روی یک کالا به‌صورت استاندارد و مشخص توسط بورس تعیین شده و فقط برای سررسیدهای معینی که تعیین می‌شود امکان انجام معاملات آتی وجود دارد. به طور مثال در قراردادهای آتی سکه در حال حاضر ماه‌های زوج (اردیبهشت، تیر، شهریور و...) سررسیدهای معاملاتی بوده و عموما تعداد آنها چهار سر رسیداست که در صورت گشایش امکان معامله در آنها وجود دارد.

کد قر ارداد

کد قرارداد شامل یک کارکتر چند جزئی بوده که به اختصار یک نماد معاملاتی را توصیف می‌کند، این کد توسط بورس کالا تعریف می‌شود. به‌طور مثال، منظور از کد قرارداد GCES94 قرارداد آتی سکه در سررسید اسفند ماه 94 است.

اندازه قرارداد

در قراردادهای آتی اندازه هر قرارداد توسط بورس تعیین می‌شود و سرمایه‌گذاران فقط می‌توانند مضرب‌های صحیحی از این مقدار را مورد معامله قرار دهند. به طور مثال در قراردادهای آتی سکه طلای بورس کالا، اندازه هر قرارداد 10 عدد سکه طلای تمام بهارآزادی است. 

وجه تضمین اولیه

وجهی است که از طرفین قرارداد آتی برای جلوگیری از نکول و در قالب شرط ضمن عقد، دریافت می‌شود که میزان آن در مشخصات هر قرارداد آتی تعیین می‌شود. مبلغ وجه تضمین اولیه متغیربوده و براساس فرمولی توسط بورس مشخص و اعلام می‌شود. لازم به ذکر است اتخاذ هر موقعیت (خرید/فروش) مستلزم وجود مبلغی معادل وجه تضمین اولیه در حساب مشتری است.

حداقل وجه تضمین

با توجه به اینکه سود و زیان مشتریان به‌صورت روزانه انجام می‌گیرد، بورس کالا جهت جلوگیری از اتمام وجه تضمین (به دنبال زیان‌های پی‌در‌پی) و رفع خطر نکول، سطحی را به‌عنوان حداقل وجه تضمین تعیین می‌کند. در صورتی که موجودی مشتری از این مبلغ کمتر شود، بورس به فرد اخطاریه افزایش وجه تضمین می‌دهد. متعاقب دریافت این اخطاریه فرد باید موجودی خود را به مقدار وجه تضمین اولیه برساند.

در حال حاضر (آذر ماه سال 1394) حداقل وجه تضمین معادل 70 درصد وجه تضمین اولیه است. به‌طور مثال، چنانچه وجه تضمین اولیه 10000000 ریال باشد و سطح حداقل وجه تضمین اولیه معادل 70 در‌صد تعیین شده باشد، مبلغ حداقل وجه تضمین معادل 7000000 ریال خواهد بود.

وجه تضمین اضافی

در صورتی که نوسانات بازار بالا بوده، به‌طوری‌که احتمال رود مقدار وجه تضمین اولیه کفاف ریسک‌های بازار را نداشته باشد، کارگزار می‌تواند درصدی از وجه تضمین اولیه (تا سقف 50 درصد آن) را متناسب با موقعیت تعهدی باز به‌عنوان وجه تضمین اضافی از مشتری دریافت کند. این نسبت توسط بورس تعیین می‌شود.

حساب عملیاتی

حساب عملیاتی مشتری، حساب بانکی مشتری است که جهت تسویه وجوه توسط اتاق پایاپای مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای اتخاذ هر قرارداد آتی به مقدار وجه تضمین اولیه، باید در این حساب موجود باشد.حساب در اختیار، حسابی است که مشتری صرفا قادر به واریز وجه و همچنین مشاهده اطلاعات مربوط به حساب است و حق برداشت از حساب مذکور در اختیار اتاق پایاپای است.

تسویه فیزیکی

تحویل سکه از سوی فروشنده و پرداخت وجه آن از طرف خریدار براساس قیمت تسویه روزانه آخرین روز معاملاتی سررسیدمربوط می‌باشد.

تسویه نقدی

اگر در موعد تسویه خریدار وجه را پرداخت نکرده یا فروشنده سکه را تحویل ندهد براساس قیمت تسویه روزانه آخرین روز معاملاتی، معامله تسویه نقدی شده و طرف نکول کرده مشمول جریمه‌های مقرر در قرارداد آتی می‌شود.

نکول
عدم ایفای تعهد در سررسیدتوسط فروشنده یا خریدار.

واحد تحلیل معاملات کالایی شرکت کارگزاری تامین سرمایه نوین