حاشیه‌ها بر صدر می‌نشینند؟

تهران، مشهد، اصفهان، شیراز و تبریز اصلی‌ترین مراکز جمعیتی ایران هستند که به تناسب ساختارشان بخش قابل توجهی از امکانات اقتصادی، اجتماعی و رفاهی را به گرد خود جمع کرده‌اند. ساخت کلانشهرها اما در کنار مزیت، معضلات و مشکلات فراوانی نیز دارد که نپرداختن به آنها می‌تواند در کنار مشکلاتی که در جریان زندگی مردم به وجود می‌آورد، برای ساختار حاکمیت نیز هزینه‌های اجتماعی و اقتصادی فراوانی بیافریند. هرچند معضل مدیریت مناطق حاشیه‌ای تنها مختص به ایران یا کشورهای جهان سوم نیست و امروز در اطراف بسیاری از شهرها و مناطق جمعیتی بزرگ جهان، تعداد زیادی خانه با جمعیت فراوان ساخته شده‌اند اما به نظر می‌رسد نحوه مدیریت این فضاها در ایران با برخی از کشورهای توسعه‌یافته فاصله زیادی داشته است.

این مسئله‌ای است که وزیر راه و شهرسازی نیز به آن اذعان دارد. آخوندی در رابطه با نحوه مدیریت مناطق حاشیه‌ای در کشورهای توسعه‌یافته می‌گوید: در این مناطق بخشی از جمعیت زندگی می‌کنند که اصطلاحا به خوش‌نشین‌ها معروف هستند. تراکم پایین جمعیت، امکان نقل و انتقال آسان و آرامش حاصل از زندگی در یک منطقه خوش آب و هوا ویژگی‌هایی است که مناطق حاشیه‌ای در قیاس با مناطق مرکزی شهر دارد.

این ویژگی‌ها اما در مناطق حاشیه‌ای شهرهای بزرگ ایران تقریبا هیچ سابقه‌ای ندارد. به دلیل نرسیدن امکانات رفاهی درست به ساکنان این مناطق عملا حاشیه‌ها نه‌تنها مناطق چندان جالبی برای زندگی نیستند که حتی برای ساکنان‌شان مشکلات بسیار زیادی را نیز به وجود آورده‌اند. در این راستا وزیر راه و شهرسازی در برنامه‌ای که در چند محور مختلف آن را پیگیری می‌کند بنا دارد با یک طرح کلان امکان اصلاح روند زندگی در این مناطق را به وجود آورد. نقطه ابتدایی حرکت آخوندی در این عرصه کنترل ساخت‌و‌ساز واحدهای جدید و جلوگیری از افزایش بی‌رویه جمعیت در این مناطق است.

در کنار جلوگیری از رشد بی‌رویه جمعیت اما بحث بهبود کیفیت خدمات رفاهی برای ساکنان فعلی این مناطق نیز در دستور کار وزیر راه و شهرسازی قرار دارد. طرح کلان قطارهای حومه‌ای که با هدف کاهش زمان رفت‌و‌آمد بین حومه و مناطق مرکزی شهر پیگیری می‌شود، مهم‌ترین برنامه در این عرصه به حساب می‌آید و درصورتی‌که بتوان آن را با تجهیزات خدماتی دیگر مانند بیمارستان‌های دولتی و تأسیسات آموزشی مناسب تکمیل کرد، می‌توان انتظار داشت که وضعیت زندگی در مناطق حومه‌ای بهبود یابد. البته چنین برنامه‌ای قطعا یک مسئله فراسازمانی خواهد بود که باید از سوی دیگر ارگان‌ها نیز با همین اهمیت پیگیری شود.

حومه را فراموش کرده‌ایم

یک عضو شورای شهر تهران معتقد است می‌توان با مدیریت کردن بخش‌های مختلف در نحوه زندگی ساکنان حومه شهر تغییرات جدی به وجود آورد و در این زمینه همکاری سازمان‌های مختلف امری غیر‌قابل چشم‌پوشی است. ابوالفضل قناعتی در گفت‌وگو با «فرصت امروز» با اشاره به محدودیت‌های اعمال شده بر سر راه گسترش ساخت‌و‌سازها در اطراف تهران تأکید کرد: مصوباتی مانند برخورد قاطع با ساخت‌و‌سازها در ارتفاع بالاتر از 1800 متر و البته مصوبات دیگری که ساخت‌و‌ساز در حریم حومه شهرها را استاندارد می‌کند، می‌تواند در این راستا کمک قابل توجهی بکند.

به اعتقاد وی، با توجه به اینکه کلانشهر تهران در سال‌های گذشته از نظر میزان جمعیت کاملا اشباع شده و امکان ساخت‌و‌ساز زیادی ندارد، درصورتی‌که نتوان برای حومه‌ها فکر خاصی کرد احتمال اینکه برایشان در آینده مشکلاتی به وجود‌ آید نیز هست.

قناعتی خاطرنشان کرد: مناطق حاشیه‌ای شهر تهران از نظر تجهیزات زیرساختی و خدمات رفاهی محدودیت‌هایی دارند که در صورت افزایش جمعیت در آنها مشکل‌ساز خواهند شد. از این رو در حال حاضر باید براساس زیرساخت‌های موجود، وضعیت جمعیتی در این مناطق سازماندهی شود تا اینکه بتوان در آینده نزدیک نسبت به بهبود وضعیت رفاهی ساکنان آنها برنامه‌ریزی کرد.

یک کارشناس بخش مسکن نیز معتقد است آنچه در حال حاضر مشکل‌ساز شده نگاه سطح کلانی است که به توسعه صورت گرفته و در راستای آن حاشیه‌ها رسما به فراموشی سپرده شده‌اند. محمد پورشیرازی در گفت‌وگو با «فرصت امروز» با اشاره به اجرای ناموفق طرح مسکن مهر تصریح کرد: چنین برنامه‌ای در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا و از سوی دولت‌ها انجام شده بود که بسیاری از آنها موفقیت‌های قابل توجهی به بار آوردند اما در ایران به دلیل نبود یک نگاه درست و اجرای غلط، عملا مسکن مهر خود تبدیل به یک معضل بزرگ شد.

وی با بیان اینکه در قالب طرح‌های توسعه‌ای کشور باید حاشیه‌ها به جای مراکز کلانشهرها نقش محوری ایفا کنند، اظهار کرد: اینکه ما این شعار را ترویج کنیم که در تهران برای همه محلی برای زندگی وجود خواهد داشت بزرگ‌ترین اشتباه ممکن است. ما باید شرایط اقتصادی کشور را طوری پیگیری کنیم که مردم به نقاط مختلف و حتی دوردست کشور مهاجرت کرده و این اطمینان را داشته باشند که دولت به‌موقع و به شکل کافی برای آنها حداقل امکانات زندگی را فراهم خواهد کرد.

هرچند وزیر راه و شهرسازی و چند معاونش به شکل خاص و جدی پیگیری را در رابطه با بهبود اوضاع مناطق حاشیه‌ای شروع کرده‌اند و از کلید خوردن طرح قطارهای حومه‌ای در اطراف تهران گرفته تا برنامه‌ریزی کلان برای سامان دادن به مناطق حاشیه‌ای مشهد، اجرای پروژه‌های ملی در این زمینه را آغاز کرده‌اند اما به نظر می‌رسد برای آنکه حاشیه‌ها در ایران مانند کشورهای پیشرفته جهان به منطقه‌ای مطلوب برای زندگی تبدیل شود، راه طولانی باقی مانده است؛ راهی که شاید از یک‌سو به کنترل وضعیت ساخت‌و‌سازها و افزایش جمعیت این مناطق اختصاص یابد و از سوی دیگر به بالا بردن سطح خدمات رفاهی منطقه مربوط شود.