بی برنامگی ها خواب پایتخت را آشفته می کند / تهران روی 50 کیلومتر مربع گسل

هرچند زمانی که آغامحمدخان قاجار تهران را به عنوان پایتخت خود برگزید خبری از علوم روز برای شناسایی خطرهای زیربنایی شهرهای بزرگ نبود، اما تقریباً از زمانی که مطالعات زلزله در ایران شروع شد، هیچ تحقیقی نام تهران را از فهرست شهرهای پرخطر کنار نگذاشته است؛ شهری که در طول سال های گذشته تنها افزایش تعداد ساکنانش را به چشم خود دیده و حالا باید نگرانی چند میلیون ساکن خود را به دوش بکشد. 

گسل های جنوب ری، شمال ری، گسل شمال تهران و گسل نیاوران، گسل قصر فیروزه و شرق تهران، گسل های بزرگی هستند که در طول دهه های گذشته شناسایی شده اند و لرزش بر اندام هر یک از آنها می تواند روزگار پایتخت نشینان را برای آینده ای نامعلوم سیاه کند. تجـــربه کشورهای توسعه یافته ای مانند ژاپن که در معرض زلزله هایی بزرگ قرار دارند، می تواند به عنوان برنامه ای تأیید شده زیر نظر قرار گیرد؛ کشوری که در طول سال با گسل هایی غیر قابل کنترل دست و پنجه نرم می کند اما توانسته با استفاده از شیوه های نوین در ساختمان سازی و شهرسازی بخش قابل توجهی از این ضربه ها را کنترل کند. 

در تهران اما هیچ گاه چنین نقشه ای اجرایی نشده است. عمر پایین ساختمان های ایران، در کنار دور زدن قانون در برخی طرح ها باعث شده استحکام ساختمان های جدید در برابر زلزله های شدید با اما و اگرهای جدی روبه رو شود. اگر به این آمار تعداد نسبتا بالای واحدهای مسکونی فرسوده را که در خطر تخریب کامل قرار دارند نیز اضافه کنیم، زنگ خطرها بیش از هر زمان دیگری به گوش خواهند رسید.

یکی دیگر از حوزه هایی که می تواند نگرانی ها در صورت وقوع لرزشی بزرگ در تهران را افزایش دهد چگونگی اجرای طرح ها در ساختار فعلی شهری است. ساخت واحدهای مسکونی چند طبقه در بافت های مسکونی که رفت و آمد از آنها بسیار دشوار است این تهدید را به وجود آورده که در شرایط اضطراری حتی دسترسی به برخی واحدهای مسکونی نیز با اما و اگر مواجه باشد؛ موضوعاتی که وقتی در کنار یکدیگر قرار می گیرند این نگرانی بزرگ را به وجود می آورد که وقوع اتفاقی بزرگ در این عرصه می تواند جبران ناپذیر تلقی شود.

از خطرات خودساخته تا کشف گسل های جدید

هرچند نمی توان انتظار داشت در کوتاه مدت بخش زیادی از این دغدغه های فراموش شده بار دیگر در دستور کار قرار گیرند و این امر بیش از آنکه به یک طرح احتیاج داشته باشد، نیاز به تغییری جدی در سیاست گذاری های کلان دارد اما قطعاً یکی از راهکارهایی که در تمام این سال ها قابلیت اجرایی شدن داشته، تلاش برای مدیریت هزینه ها و جلوگیری از خطرات مربوط به آنهاست. رشد غیر قابل توجیه ساخت و سازها در تهران که در طول سال های گذشته ضربه های مهلکی به بازار مسکن وارد کرده می تواند خود عمل کردن گسل ها را با شکلی قابل توجه قدرتمند کند. در صورتی که ساخت و سازها از فیلترهای بیشتری عبور می کردند، قطعاً امکانات موجود میان جمعیت کمتری توزیع می شد و این خطرهای آینده را کاهش می داد.

فارغ از این موضوع ریزش های مکرر برخی زمین های پایتخت در طول هفته های گذشته خطراتی جدی را به وجود آورده است. زیرسازی بی دوام که نتیجه آن باز شدن برخی خیابان ها و مناطق مسکونی پایتخت بوده هرچند در ابعادی نسبتا کوچک اتفاق افتاده اما این خطر را به وجود می آورد که برای یک فاجعه حتی نیاز به گسل های طبیعی نیست و تهران برای خود خطراتی جدید به وجود آورده است.

این خطرها زمانی به خود رنگ و بویی جدی تر می گیرد که وزارت راه و شهرسازی از کشف گسل هایی جدید در پایتخت خبر می دهد.

رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اعلام کرده حدود 50 کیلومتر مربع از مساحت شهر تهران روی گسل ها قرار دارد. گسل هایی که از تهران عبور می کنند به سه دسته گسل های بزرگ، متوسط و خرد تقسیم می شوند و که مطالعات نشان می دهد؛ پنج گسل اصلی و بزرگ از شهر تهران عبور می کند. گسل های جنوب ری، شمال ری، گسل شمال تهران و گسل نیاوران، گسل قصر فیروزه و شرق تهران از گسل های اصلی و بزرگی است که از پایتخت می گذرد که از بین اینها مهم ترین گسل، گسل شمال تهران است.

بیت الهی آنچه تاکنون اتفاق افتاده را نتیجه قطعی نمی داند. وی در این رابطه گفته اگر بخواهیم گسل هایی را که در اطراف شهر تهران هستند حساب کنیم، تعداد این گسل ها افزایش می یابد و این 40گسل و پنج گسل اصلی، گسل هایی هستند که فقط از شهر تهران می گذرند. البته باید متذکر شوم تا به امروز این تعداد گسل را شناسایی کرده ایم. لاین های گسلی در امتداد غرب به شرق تهران وجود دارد که مطالعات و بررسی های دقیق تر توسط همکاران ما در سازمان زمین شناسی نشان می دهد این گسل ها از هم منقطع نیستند و به هم پیوسته اند که این گسل به هم پیوسته قدرت و توان لرزه زایی بالایی دارد.

با وجود آنکه تهران تاکنون ترجیح داده آنچه زیرپوستش اتفاق می افتد را نادیده بگیرد و مدیران شهری نیز در برخورد با این خطرها معمولاً راحت ترین راه را برگزیده اند اما محاصره 50 کیلومتری پایتخت از سوی گسل هایی که می توانند با کنار هم قرار گرفتن فاجعه ای بزرگ به وجود بیاورند این نگرانی را به وجود آورده که در آینده شانس چندانی برای پشت گوش انداختن خطرها وجود ندارد. تنها گسل شمال تهران طولی 30 کیلومتری دارد و تغییر شرایط آن می تواند خساراتی جبران ناپذیر به وجود آورد؛ خساراتی که شاید پیشگیری از آنها بسیار دیر شده باشد.

ارتباط با نویسنده : j.hashemi1992@gmail.com