بهره وری آب در کشاورزی ایران زیر 20درصد است / افزایش قیمت تنها چاره نجات «آب» نیست

جلوگیری از هدررفت انرژی و کنترل و مدیریت بهینه آب در کشور خشک ایران از جمله دلایلی بود که اتاق بازرگانی صنایع معادن و کشاورزی ایران را به تشکیل فدراسیون صنعت آب ایران تشویق کرد. فدراسیون آب به دنبال مجموعه ای از نظرخواهی های انجام شده از سوی کارشناسان مرتبط با این حوزه با محوریت تمرکز بر اقتصاد آب، تامین مالی برای اتمام پروژه های نیمه تمام و استمرار پروژه های آبی و در نهایت پیگیری مطالبات معوقه بخش خصوصی در صنعت آب فعالیت خود را آغاز کرد. 

جمعی از اعضای فدراسیون صنعت آب ایران با حضور در دفتر روزنامه فرصت امروز، ضمن معرفی فدراسیون خود به اظهارنظر پیرامون تغییر دیدگاه درباره مصرف آب و تاثیرات بهای آب در اقتصاد به ویژه بخش کشاورزی و مقوله آب پرداختند. در میزگرد برگزار شده در دفتر روزنامه فرصت امروز بابک دیانت پی عضو هیات مدیره فدراسیون صنعت آب ایران و دبیر انجمن تولید کنندگان پلی اتیلن، حامدکیافر نماینده جامعه مهندسان مشاور، فرامرز شینی عضو هیات مدیره فدراسیون آب و هیات مدیره شرکت های صنعت آب و فاضلاب و فریدون خزاعی دبیر کل فدراسیون صنعت آب ایران شرکت داشتند.

شاید بد نباشد برای آشنایی بیشتر مخاطبان روزنامه با فدراسیون آب کمی درباره اهداف و سیاست های این تشکل بخش خصوصی صحبت کنیم.

خزاعی: فدراسیون آب بعد از نظرخواهی از کارشناسان و متخصصان این صنعت سه اولویت رسیدگی را از دید جامعه آب کشور انتخاب کرد. اقتصاد آب، تامین مالی برای پروژه های آبی و پیگیری مطالبات معوقه دست اندرکاران این صنعت از جمله اهداف تعریف و تعیین شده این فدراسیون تاکنون است.

بحران آب چطور؟ آیا این مقوله در اولویت های فدراسیون نیست؟

خزاعی: البته که بحران آب موضوع کلانی است و به تمام موضوعاتی که در اولویت ما قرار دارند مرتبط است. از نظر ما مهم تغییر نگرش درباره آب و اقتصاد آب است، چراکه آب کالایی نیست که به راحتی بتوان تهیه و تولیدش کرد. نکته مهم تر اینکه بعد از ارزش گذاری اجتماعی از سوی عموم جامعه می توان وارد مقوله ارزش آب شد. البته مشاوران ما در بسیاری از پروژه های خود به سهم محیط زیست توجه ویژه نشان می دهند، اما به دلایلی که اکنون جای صحبت کردن در این باره نیست این سهم و این نگرش اجرا نمی شود. در مقابل پیمانکاران نیز ناچار هستند همان نقشه ای را که تصویب می شود به اجرا درآورند که در بسیاری از این طرح ها سهم محیط زیست لحاظ نشده است.

این موضوع بسیار مهم است. راهکار پیشنهادی فدراسیون شما برای حفظ حقوق محیط زیست در بخش آب چیست؟

خــزاعـی: بهتر اسـت که پــروژه هــا بـه صورت ای پی سی انجام شود. البته متاسفانه همه ما دیر به این نکته رسیدیم که بحران آب فرا رسیده است. شاید اگر زودتر متوجه این بحران می شدیم با تغییر قالب های کاری فرصت بیشتری به محیط زیست داده می شد.

دیانت پی: لطفا این نکته را به خاطر داشته باشید که کمبود آب فقط مختص ایران نیست و بسیاری از کشورها با این بحران روبه رو هستند. اما نکته مهم برای ما این است که با وجود داشتن این مشکل در بخش کشاورزی هنوز نمی دانیم کشت چه محصولی به حیات آب کمک می کند و ما همچنان در این بخش شاهد کشت بی رویه محصولاتی هستیم که از لحاظ مصرف آب برای تولید به صرفه اقتصادی نیستند. پس در کنار فرهنگ سازی برای مصرف آب نیازمند تغییر الگوی تولید نیز هستیم.

این تغییر الگوی مصرف نیازمند سیاست گذاری در بخش مدیریت کشاورزی است و نه کشاورز؟

دیانت پی: معتقدم باید برای مدیریت بحران آب در کشور یک تلاش جمعی وجود داشته باشد و به این موضوع سیاسی نگاه نشود. متاسفانه ما در دوره های مختلف شاهد بودیم که برخی نمایندگان مجلس برای داشتن رأی بیشتر بر برخی از پروژه های غیر اقتصادی آب اصرار داشتند. باید به گونه ای فرهنگ سازی شود که از آب استفاده سیاسی نشود. مردم باید بدانند که امروز اجرای پروژه های آب از محل فروش نفت یا مالیات تامین می شود، در حالی که اگر آب بهای واقعی خود را داشته باشد می توانیم از محل فروش آب هزینه های این پروژه را تامین کنیم. به همین دلیل مردم باید بهینه تر آب را استفاده کنند.

خزاعی: آب شرب مثال ملموس است. قدر مسلم این است که ما باید به آب کشاورزی بیشتر توجه کنیم. اما هر حوزه ای تاثیرپذیری خاص خودش را دارد. شاید در حوزه شهری راحت تر بتوان برای مصرف بهینه آب فرهنگ سازی کرد، البته که باید در حوزه کشاورزی هم فعالیت جدی و زیربنایی داشت. هرچند این بخش ذی نفعان قوی دارد و باید با وزارت جهاد کشاورزی، محیط زیست و وزارت نیرو وارد صحبت شد. ما می دانیم که 90 درصد آب کشور در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد و قبل از اینکه به پول فکر کنیم باید به فرهنگ سازی فکر کنیم. تغییر سیستم کشت و الگوی کشت قدمی مهم برای این موضوع است.

البته که تغییر الگوی مصرف نیازمند مدیریت و برنامه ریزی است و فرهنگ سازی تکه آخر این سناریو است.

شینی: اجازه بدهید این موضوع را این گونه مورد بررسی قرار دهیم. آب به سه دسته کشاورزی، شرب و صنعتی تقسیم می شود. مشخص است که آب شرب و صنعتی علاوه بر اینکه آب خام یک قیمتی دارد بعد از تصفیه و برداشت با قیمت بالاتری عرضه می شود. بنابراین اگر آب شرب قیمتش 100 تومان باشد آب کشاورزی قیمتش 20 تومان است پس بهای آب کشاورزی با آب شرب و صنعتی متفاوت است.

دوم اینکه به ظاهر گفته می شود مصرف آب کشاورزی بالاست ولی واقعیت این است که آب شرب هم مصرفش بالاست. در همین تهران چندین سد (لار، لتیان، کرج و طالقان) که هیچ کدام شان مصرف کشاورزی ندارند و آب شرب هستند فقط برای استان تهران آب شرب تامین می کنند. با احتساب میزان آب این سد ها و تبخیر سطحی و... مشخص است که سهم آب شرب بسیار بیشتر از 3 درصد است. ما برای رسیدن به نتیجه نیازمند بررسی سه مقوله هستیم که باید آنها را به موازات هم پیش ببریم: یکی تغییر نگرش است یعنی مردم ما چه در شهر، چه در بخش کشاورزی و چه در بخش صنعت باید بهای واقعی آب را دانسته و بخشی از بهای آن را بپردازند.

جدا سازی شبکه آب شرب و غیر شرب در شهرهای بزرگ تا چه اندازه به مدیریت بهینه آب می توانست کمک کند؟

شینی: ایجاد شبکه جدای آب شرب و شست وشو کار چندان آسانی نیست و حتی در کشورهای پیشرفته دنیا هم این جداسازی انجام نشده است. شما نمی توانید در شهرهای بزرگی مثل تهران، تبریز و مشهد شبکه های جداگانه ای برای آب شرب و شست وشو ایجاد کنید. البته که به واسطه شرایط آب و هوایی در کشور ما تبخیر سطحی زیاد اتفاق می افتد.

این تبخیر سطحی فراوان را در کنار آن پرتی آب تصفیه شده در شبکه فرسوده شهری محاسبه کنیم رقم قابل توجهی خواهد شد.

شینی: بله، این میزان پرتی مشکلات بسیاری را ایجاد کرده است و البته این آب پرت شده نیز به حساب مصرف گذاشته می شود. یعنی شما سد لار، سد لتیان یا کرج و طالقان را احداث نکردید که زمین های اطرافش را به زیر کشت ببرید. اصلا مصرف کشاورزی برای این سدها وجود ندارد. این سدها همه برای شرب تعریف شده اند و همه هم تبخیر سطحی دارند و میزان این تبخیر نیز بسیار بالاست.

در نتیجه منابع آب ما که برای شرب صرف می شوند بسیار زیادتر از ارقامی است که اطلاق می شود. مسئله تعرفه و قیمت آب در کنار تغییر نگرش و فرهنگ سازی یک مسئله جدی است که حتی برخلاف صحبتی که دوستان کردند که معتقدند در شهرهای ما مردم برای تغییر نگرش مصرف آب آمادگی بیشتری دارند، من معتقدم روستاییان به واسطه درک درست شان از آب حداقل در مناطق گرمسیری بیشتر به این موضوع اهمیت می دهند یعنی آب را به راحتی پرت نمی کنند یا حتی آب را روی زمین رها نمی کنند، بنابراین شاید روستاییان ما خیلی بیشتر از شهرنشینان برای آب ارزش قائلند؛ الان شهرنشینان ما از آب به عنوان جارو استفاده می کنند.

خزاعی: به نظر من ما باید درباره ارزش آن چیزی که داریم و در حال از دست دادنش هستیم به یک اقناع برسیم. از مصرف کننده ای که برای شرب آب مصرف می کند تا کشاورزی که برای محصولش و حتی بخش های صنعتی، در واقع ما نیازمند یک اتفاق نظر در ارزش گذاری این ماده حیاتی هستیم.

به نظر می رسد این ارزش گذاری باید از بالادست انجام شود و سپس از مردم انتظار همکاری داشته باشیم.

دیانت پی: بله. ما اگر جانمایی پروژه های مان را درست انجام دهیم بخشی از مشکلات مان کاهش پیدا می کند. اگر تصویب شود که برای اشتغال زایی در یک محدوده پتروشیمی تاسیس شود، تا چه اندازه به ملزومات این صنعت فرای فشارهای سیاسی توجه می کنید. چرا باید در منطقه ای که آب بسیار کم است پتروشیمی تاسیس شود؟ اگر ما هر صنعتی را سرجای خودش ایجاد کنیم کمتر با مشکلاتی از این دست روبه رو می شویم.

برای جانمایی کارخانجات یک علم وجود دارد که محل تامین مواد اولیه و تامین مایحتاج کارخانه را براساس بسیاری از مولفه ها از جمله وضعیت آب منطقه بررسی کرده و به ما می گوید که این مکان برای احداث این کارخانه مناسب هست یا نه؟ همین شهرک های صنعتی اطراف تهران اکثرا بدون آب هستند. به اعتقاد شما چه صنعتی می تواند وجود داشته باشد که به آب نیاز نداشته باشد. اگر مدیران ما از فرهنگ مناسبی نسبت به این مقوله برخوردار باشند مسلما این مشکلات را در کشور نخواهیم داشت.

کیافر: یک نکته را به بحث دوستان درباره میزان مصرف آب شرب اضافه کنم. 4 میلیارد و 200 میلیون متر مکعب آب در تهران مصرف می شود. با احتساب میزان آب مصرفی در تهران ما چگونه می توانیم بگوییم کل مصرف شرب کشور 7درصد است؟

اگر بنا باشد قیمت آب در بخش کشاورزی افزایش پیدا کند، فکر می کنید جمعیت کشاورزی کشور تاب آوری این موضوع را دارند؟

شینی: من به جرات می گویم از جمعیت 20 میلیونی کشاورزی کشور حداقل 5 میلیون نفر شغل شان را از دست می دهند. در این شرایط اگر حکومت در خودش این توان را می بیند، می تواند به سمت افزایش قیمت آب در بخش کشاورزی پیش برود، اما متاسفانه حکومت ما خیلی مسائل را به صورت مقطعی حل می کند این مسئله آب را هم بریده بریده بررسی می کند.

کیافر: در حال حاضر برای هر کشاورز بین 40 تا 50 میلیون تومان بر هکتار از طریق احداث سطح و ایجاد خط انتقال و تاسیس شعبه فرعی درون مزرعه سرمایه گذاری می کنیم، شما حساب کنید در منطقه ای مثل مناطق غربی ایران مثل خوزستان و سیستـــان و بلــوچسـتــان شخصی100 هکتار زمین داشته باشد که به صورت دیم هم امکان کشت ندارد، این مساحت را در 50 میلیونی که دولت سرمایه گذاری کرده ضرب کنید و ببینید چه سرمایه گذاری کلانی بدون داشتن ثمر انجام شده است.

در این شرایط پول این سرمایه گذاری را چگونه می توان از این کشاورز باز پس گرفت. همین ارقامی که دولت در این بخش هزینه کرده قابل تامل است. ما برای پروژه هایی هزینه می کنیم که شاخص های اقتصادی آن زیر 40 درصد است و این یعنی فاجعه. اجتماع و اقتصاد و سیاست را هم ما به این پول ها تبدیل می کنیم یعنی ضریب امنیت و اشتغال را هم تبدیل به پول می کنیم بعد برای هر هکتاری که 50 میلیون سرمایه گذاری کردیم برفرض که تعرفه را هم افزایش دادیم و بابت هر متر مکعب 3هزار تومان هم پول گرفتیم این کجای عدالت اجتماعی قرار دارد. متاسفانه ما مسائل را خیلی فلسفی یا خیلی فلسفی و انتزاعی حل می کنیم.

یا یک المان کوچک را در نظر می گیریم و مثلا می گوییم قیمت آب کشاورزی را اصلاح کنیم اما ماجرای سرمایه گذاری 50 مـیـلـیون تـومـانـی چه می شود؟ چرا این سـرمـایه گذاری برای افرادی که در شهر زندگی می کنند انجام نشده؟ ما نگوییم بحران آب داریم، شاخص های بارندگی در ایران هیچ تفاوتی نکرده است 250میلی متری که میانگین بارندگی سالانه داشتیم تغییر نکرده، اگرچه شدت و مدت بارندگی ها تغییر کرده است. ما در کشور بحران مدیریت داریم. وظیفه ما اعتراض به این موارد است، البته که باید راهکار هم ارائه داد ولی واقعیت این است تا زمانی که نگاه های بسیار جزیی نگر یا بسیار کل نگر متعادل نشوند، با این مشکلات دست وپنجه نرم می کنیم. معتقدم قیمت آب 3هزار تومانی را پنج برابرش هم بکنیم و سودآور هم باشد شاخص های بهره وری کشاورزی ایران زیر 20درصد است در صورتی که در صنعت 4برابر دنیا ما شاخص بهره وری آب داریم. در شرب اتفاقا متوسط جهانی هستیم به نظر می رسد مدیریت بخش خصوصی و بخش دولتی باید بر یکدیگر تاثیر گذاری داشته باشند و باید بتوانیم آب را به یک ثبات اقتصادی برسانیم. صرف اینکه بگوییم آب ارزان است و باید گران شود چیزی حل نمی شود.

ارتباط با نویسنده : Mina.shehni@gmail.com