آبیاری بدون بهره‌وری زمین را شور می‌کند

این روزها موضوع آب، کمبودها و چالش‌هایی که در اثر خشکسالی یا مدیریت نادرست منابع آبی به وجود آمده، کانون توجه کارشناسان، بهره‌برداران و حتی مسئولان شده است. گرچه بسیاری از کارشناسان داخلی و خارجی از دهه‌های پیش در این زمینه هشدار داده بودند اما کمتر از سوی مسئولان دولتی و حتی کشاورزان و بهره‌برداران جدی گرفته شد. با این تفاسیر اکنون جامعه نسبت به بحران آب و خشکسالی‌هایی که براساس پیش‌بینی‌های دانشمندان تا سه دهه دیگر نیز ادامه خواهد داشت، واکنش نشان داده است.

از سوی دیگر دولت نیز در پی تغییر رویه مصرف آب در بخش کشاورزی است که بیشترین میزان مصرف آب را دارد. ناگفته نماند که تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های پی‌در‌پی جهانی است و تنها به کشور ما اختصاص ندارد. اما تمامی کشورهای درگیر باید این مشکل جهانی را مدیریت کنند به‌ویژه ایران که از ابتدای تاریخ دارای اقلیم گرم و خشک بوده است.

از کمبود آب حرف نزنیم

پروفسور رحمت عبدی باغی، استاد بیوشیمی دانشگاه برلین و شانگهای که در زمینه آب نیز مطالعاتی دارد و محصولات بیولوژیکی برای کاهش مصرف آب و مهار بیابان‌زایی تولید کرده است، در گفت‌وگو با «فرصت امروز»، راهکارهایی برای کنترل بحران آب ارائه داده است. وی می‌گوید: دیگر نباید از کمبود آب در ایران سخن بگوییم بلکه باید بهره‌وری در آب و راه‌هایی را که منجر به مصرف کمتر و راندمان بالاتر می‌شود، محور اصلی بحث‌ها باشد. مردم و بهره‌برداران باید عادت کنند که شیوه‌های مصرف آب را در تمامی بخش‌ها (کشاورزی، صنعت و آشامیدنی) تغییر دهند و بهینه کنند.

استاد دانشگاه برلین می‌افزاید: در بخش کشاورزی اکنون این تغییر رویه آغاز شده و دولت نیز هزینه‌هایی را برای اجرای سیستم‌های نوین آبیاری اختصاص داده است. نکته مهم‌تر از حمایت‌های دولت در این زمینه، پیگیری‌ها برای چگونگی اجرای کار از صفر تا صد است. چیزی که در ایران کمتر دیده می‌شود و دولت تنها بودجه و اعتبار می‌دهد اما اجرا و چگونگی آن را کسی یا سازمانی پیگیری نمی‌کند.

قوانین مدیریت آب بهبود یابد

عبدی ادامه می‌دهد: فشارها بر منابع آب در سراسر جهان در حال افزایش است. افزایش جمعیت جهان و تقاضای رو به رشد در بخش صنعت به‌ویژه حوزه کشاورزی منجر به مشکلات روزافزونی در تأمین نیاز به آب در بسیاری از مناطق دنیا شده است. در نتیجه افزایش خشکسالی و آشفتگی‌های بلندمدت در توازن آبی، موضوعاتی چون حراست از آب، دسترسی به آب و ضرورت مصرف درست آن برجسته‌تر از پیش خود را نشان می‌دهند. بنابراین می‌طلبد که برنامه‌ای دقیق در این باره اجرا شود و قوانین حال حاضر مدیریت آب نیز باید به‌طور گسترده‌ای به‌ویژه در بخش کشاورزی بهبود یابند.

استاد دانشگاه برلین با اشاره به راهکارهای برون رفت از بحران آب در کشور، اظهار می‌کند: به دو روش اصلی می‌توان به هدفی به نام صرفه‌جویی در آب دست یافت. نخست اجرای اقدامات فنی که به استفاده بهینه از آب منجر می‌شود و راه دیگر، ایجاد تغییر در رفتار مصرف‌کنندگان آب است.

آب‌هایی که در زمین‌های زراعی گم می‌شوند

وی می‌افزاید: در این میان اما بخش کشاورزی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب است. به‌طور میانگین، بیش از 85 درصد برداشت آب در ایران به حساب بخش کشاورزی گذاشته می‌شود و استفاده از آب برای آبیاری در این بخش بیشتر به شرایط آب و هوایی، نوع استفاده از زمین کشاورزی و روش‌های آبیاری به کار رفته بستگی دارد. عبدی تأکید می‌کند: به‌ویژه باید توجه داشت که بیشتر آب مصرف شده برای کشاورزی، به‌راحتی در خاک نفود می‌کند یا تبخیر می‌شود. این آب نه‌تنها در هزار توی زمین گم می‌شود بلکه حتی ضررهای بیشتری هم دارد. هیدراتاسیون یا آبپوشی بیش از حد، خاک را به نمک آغشته کرده و در نتیجه حاصلخیزی آن را از بین می‌برد.

وی ادامه می‌دهد: ملاحظات مربوط به بهینه‌سازی مصرف آب باید بر افزایش در بهره‌وری آب در آینده و بیش از هر زمان دیگری متمرکز شود. بهره‌وری آب باعث مصرف بهتر آب شده و ارزش افزوده‌ای را برای هر واحد آن ایجاد می‌کند. این بهره‌وری نه‌تنها در مزرعه‌های شخصی می‌تواند سودمند باشد بلکه بر شرایط کل کشور نیز تأثیرگذار است.

ساختارهایی برای ذخیره آب

عبدی ایران را نیازمند ساختارها و سازوکارهای بنیادینی می‌داند که تضمین‌کننده تغییر ذخیره‌های آبی به سمت منابع آبی عمومی باشند و می‌افزاید: این بدان معناست که برای برداشت یا توزیع آب باید قوانین روشنی وجود داشته باشد و در کنار آن از ابزاری قدرتمند برای اجرایی کردن این قوانین استفاده شود.

وی همچنین به فناوری‌های صرفه جویی در مصرف آب اشاره و اظهار می‌کند: از جمله این فناوری‌ها، سیستم‌های آبیاری مدرن و آبیاری قطره‌ای است که اگر درست استفاده شوند، می‌توانند کاهش قابل توجهی در هدررفت آب برای دسته مشخصی از گیاهان داشته باشند. از معایب این سیستم‌های آبیاری هم این است که انباشت نمک‌های گوناگون دور و بر ریشه گیاهان ایجاد می‌کنند که می‌توانند در همان جا انباشته شوند. چون آب رها شده فشار کافی را ندارد و در نتیجه این نمک‌ها نمی‌توانند شسته و برده شوند. نتیجه این فرآیند، افزایش مداوم شوری خاک است.

شوری خاک پدیده پس از خشکسالی

به گفته استاد بیوشیمی دانشگاه شانگهای، براساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (FAO) شوری خاک یکی از مشکلات جدی زیست محیطی جهان است که در تولیدات کشاورزی در سراسر دنیا محدودیت ایجاد می‌کند. بنابراین شوری خاک پدیده‌ای است که پیامدهای آن تنها به مشکلات اکولوژیکی ختم نمی‌شود و در بلند‌مدت اهمیت اقتصادی-اجتماعی هم می‌یابد. وی تأکید می‌کند: مصرف 210 میلیون مترمکعب آب برای رشد تنها یک هکتار زیرکشت هندوانه به هیچ‌وجه با مصرف بهینه آب و افزایش بهره‌وری آن همخوانی ندارد. رسم مرسومی که باید در ایران هر چه زودتر بازنگری شود.

* یادآوری می‌شود پروفسور عبدی در آلمان زندگی می‌کند و متن فوق نیز به زبان انگلیسی برای روزنامه فرصت امروز ارسال شده است.