تازه ترین گزارش دانشگاه «ام آی تی» درباره «شاخص پیچیدگی اقتصادی» نشان می دهد / ایران در انتهای فهرست پیچیدگی اقتصادی ایستاده است

فرصت امروز: تازه ترین گزارش دانشگاه «ام آی تی» درباره «شاخص پیچیدگی اقتصادی» در «بیزینس مانیتور» منشر شده است. شاید عجیب ترین و نگران کننده ترین نکته این گزارش برای مخاطب ایرانی، جایگاه ایران در این گزارش است . در میان ۸۶ کشوری که در این مطالعه مورد بررسی قرار گرفته اند، ایران رتبه آخر یعنی 86 را به خود اختصاص داده و شاخص پیچیدگی اقتصادی ایران در سال 2016، منفی ۲.۲۹ است . این در حالی است که ایران در سال ۲۰۱۵ توانست جایگاه ۸۳ را به خود اختصاص دهد و این یعنی اقتصاد ایران در سال 2016 نسبت به سال 2015 پیچیده تر شده است. در این گزارش به نقل از آینده نگر آمده است:

پیچیدگی یک اقتصاد به معنای چندبعدی بودن جریان اطلاعات در کشور و استفاده از این اطلاعات متفاوت در فرآیند تولید کالاهایی است که وارد بازارهای صادراتی می شوند و البته قدرت رقابت در این بازار را دارند. اما سؤال این است که چرا مسئله چندبعدی بودن اطلاعات مطرح می شود و چگونه این اطلاعات در تعیین شاخص پیچیدگی اقتصادی وارد می شود .

در این گزارش اشاره شده که توان افراد برای گردآوری اطلاعات محدود است و یک فرد نمی تواند ابعاد مختلف یک موضوع یا موضوعات مختلف را مدنظر قرار دهد. مثلا یک فرد می تواند در زمینه مهندسی مکانیک اطلاعات جامعی داشته باشد اما در نظر گرفتن ابعاد یک پروژه در حوزه اقتصادی، الکترونیکی و شیمیایی در تخصص این فرد خاص نیست ولی تمامی آنها برای تولید یک محصول ارزشمند و قابل رقابت در سطح بین المللی ضروری است. به همین دلیل به منظور داشتن تمامی اطلاعات لازم برای تولید کالاهایی که قدرت رقابت در بازارهای بین المللی داشته باشند باید شبکه ای از افراد با اطلاعات متفاوت در فرآیند تولید حضور داشته باشند و هرچه سطح اطلاعات و تخصص آنها بالاتر باشد امکان تولید محصول بهتری را خواهند داشت.

حال شاخص پیچیدگی اقتصادی با توجه به توانایی کشور در تولید کالاهای مختلف که هر یک نیاز به اطلاعات متمایزی دارند محاسبه می شود. کشوری که کالاهای متنوع تری تولید کند و این کالاها از نظر کیفیت قدرت رقابت در سطح بین المللی را داشته باشد به عنوان کشوری که اقتصاد پیچیده تری دارد انتخاب می شود و برعکس کشوری که تنها در تولید یک دسته از کالاهای خاص مهارت دارد یا محصولات تولیدی اش قدرت رقابت در بازارهای بین المللی را ندارد، به عنوان کشوری که اقتصاد پیچیده ندارد معرفی می شود.

به عنوان مثال، تولید برخی کالاها مانند موتور جت یا تجهیزات پزشکی نیاز به اطلاعات و تخصص زیادی دارد و شبکه افراد مختلف با اطلاعات و آگاهی های متفاوت باید در فرآیند تولید آن کالا حضور داشته باشند. این قبیل محصولات در اقتصادهای ساده تولید نمی شود بلکه اقتصادهای توسعه یافته و پیچیده هستند که می توانند به تولید این محصولات روی بیاورند. بنابراین برای تهیه شاخص پیچیدگی اقتصادی باید به ترکیب کالاهای مختلف تولیدی در کشور توجه کرد .

کشورها چگونه با هم مقایسه می شوند؟

حال برای اینکه کشورها از نظر پیچیدگی اقتصادی با هم قابل مقایسه باشند از یک نظریه اقتصادی استفاده شده است . طبق این نظریه، کشوری در تولید یک کالا مزیت اقتصادی نسبت به دیگر کشورها دارد که بیش از سهم عادلانه خود در بازار جهانی کالاها صادر کند. این سهم تعیین شده که در اصطلاح اقتصادی سهم عادلانه نام دارد معادل سهم تجارت آن کالا در تجارت جهان است .

به عنوان مثال در سال ۲۰۰۸ ارزش صادرات دانه سویا در دنیا برابر با ۴۲ میلیارد دلار آمریکا بود که سهمی معادل ۰.۳۵ درصد کل صادرات دنیا داشت. در همین سال برزیل ۱۱میلیارد دلار دانه سویا به بازارهای جهانی صادر کرد و کل ارزش صادراتش در سال مورد مطالعه برابر با ۱۴۰ میلیارد دلار بود . در نتیجه سهم صادرات دانه های سویا به کل صادرات این کشور برابر با ۷.۸ درصد کل صادرات این کشور بود که ۲۲ برابر سهم عادلانه برای صادرات دانه سویا در دنیا است . به همین دلیل برزیل به عنوان کشوری معرفی شد که مزیت اقتصادی در تجارت دانه سویا دارد. حال مزیت اقتصادی کشورها در صنایع مختلف بر مبنای میزان اهمیت صنعت در اقتصاد محاسبه می شود و کشورها بر مبنای شاخص پیچیدگی اقتصادی با هم مقایسه می شوند.

پیچیده ترین اقتصاد دنیا کدام است؟

طبق این مطالعه کشور سوئیس دارای پیچیده ترین اقتصاد دنیاست و استفاده از اطلاعات در فرآیند تولید کالاهای مختلف در این کشور بیش از دیگر کشورهای جهان است . در سال ۲۰۱۶ شاخص پیچیدگی اقتصادی در این کشور برابر با ۲.۵۹ بوده است که با حداکثر شاخص یعنی عدد ۳ فاصله بسیار کمی دارد. این شاخص بین منفی 3 و 3 در نظر گرفته شده است . اما نکته مهم در مورد سوئیس این است که در فاصله سال های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ شاخص پیچیدگی اقتصادی در این کشور رشد کرده و از ۱.۹۵ به مرز ۲.۵۹ رسیده است.

در آخرین گزارش ارائه شده توسط این موسسه شاخص پیچیدگی اقتصادی ژاپن برابر با ۲.۴۶ محاسبه شد و این کشور در جایگاه دوم دنیا بعد از سوئیس قرار گرفت . اما در گزارش سال ۲۰۱۵ ژاپن به عنوان کشوری که بالاترین پیچیدگی اقتصادی را داشت معرفی شده بود و در صدر فهرست دنیا قرار داشت.

سومین کشور این فهرست سنگاپور است که شاخص پیچیدگی اقتصادی اش از ۲۰۱۱ تاکنون با سرعت بالایی رشد کرده و از ۱.۶۸ به مرز ۲.۱۲ رسیده است . در این کشور سرعت رشد شاخص ثابت و فزاینده بود و هیچ وقفه یا تزلزلی در رشد شاخص ایجاد نشد.

کشورهای کره جنوبی و آلمان در این مطالعه جایگاه چهارم و پنجم را به خود اختصاص دادند . در کشور کره جنوبی شاخص پیچیدگی اقتصادی از ۱.۷۰ در سال ۲۰۱۱ به مرز ۱.۹۷ درسال ۲۰۱۶ رسید ولی در کشور آلمان که صنعتی ترین کشور اروپا است شاخص روند کاهشی داشت و از ۱.۹۴ به ۱.۸۹ تنزل یافت. دلایل مختلفی برای افت شاخص در آلمان مطرح است که مهم ترین آنها تحولات اقتصادی و بحران های مالی در اروپا در سال های اخیر است ؛ تحولاتی که فشار مالی زیادی به آلمان وارد کرد و این کشور را در وضعیت مالی سختی قرار داد. این روند کاهشی شاخص در کشور سوئد هم مشاهده شده است .

در این رده بندی آمریکا جایگاه هفتم دنیا را دارد و در سال های بحران اقتصادی شاخص پیچیدگی اقتصادی در این کشور از ۱.۴۹ در سال ۲۰۱۱ به ۱.۳۲ در سال ۲۰۱۵ رسید. ولی بعد از پایان یافتن بحران و افزایش سرمایه گذاری در پروژه های صنعتی و پیچیده، آمریکا توانست شاخص خود را به ۱.۵۲ ارتقا دهد. کشورهای بریتانیا ، چک و رژیم صهیونیستی در این رده بندی جایگاه هشتم تا دهم را به خود اختصاص دادند و بررسی شاخص نشان می دهد که از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ شاخص در بریتانیا ثابت باقی ماند، در چک کاهش یافت و در رژیم صهیونیستی روند افزایشی به خود گرفت.

ایران و اقتصادهای مشابه ایران چه جایگاهی دارند؟

در گزارش سال ۲۰۱۶ کشور مالزی به عنوان چهاردهمین کشور این فهرست انتخاب شد و شاخص پیچیدگی اقتصادی در این کشور برابر با ۱.۰۳ بود. سرعت بالای رشد شاخص در این کشور هم یکی از نکات مهمی است که در گزارش مد نظر قرار گرفته است و دلیل سرعت بالای رشد هم افزایش سرمایه گذاری در توسعه صنایع پیشرفته و افزایش سرمایه گذاری در ارتقای سطح تحصیلات و مهارت های نیروی کار در این کشور بوده است که باعث رشد کارایی صنایع و افزایش سطح ابداعات و اختراعات شده است.

چین هجدهمین کشور این فهرست است و شاخص پیچیدگی اقتصادی در این کشور بعد از نوسان های متعدد به ۰.۸۹ رسید . کشور امارات در این فهرست جایگاه ۳۱ را دارد و روسیه سی و چهارمین کشور است . شاخص پیچیدگی اقتصادی در روسیه با افزایش قابل توجه به مرز ۰.۱۴ رسید. این در حالی است که در سال ۲۰۱۱ شاخص پیچیدگی اقتصادی در این کشور برابر با ۰.۰۰۹ بود. دو کشور هند و ترکیه به ترتیب جایگاه سی و هفتم و چهل و یکم این فهرست را دارند ولی شاخص در این کشورها با سرعت بسیار بالایی کاهش یافته است.

دانشگاه ام آی تی در مورد دلیل بالا بودن سرعت افت شاخص پیچیدگی اقتصادی در کشورهای در حال توسعه ای مانند ترکیه نوشت: تمرکز روی ارتقای مهارت و توانایی نیروی کار در یک کشور می تواند زمینه ساز رشد کارآفرینی و توسعه صنعتی شود. در سال های اخیر و در جریان بحران اقتصادی در بسیاری از کشورها سرمایه گذاری در این زمینه کاهش داشته است و به همین دلیل هم شاخص پیچیدگی صنعتی در این کشورها کاهش یافته است. البته این شاخص در مقایسه بین کشورها تهیه می شود و ممکن است دلیل کاهش شاخص کمتر بودن سرعت صنعتی شدن در یک کشور در مقایسه با دیگر کشورها باشد که این هم معضل بزرگی محسوب می شود.

اما نگران کننده ترین مسئله جایگاه ایران است . در میان ۸۶ کشوری که مورد بررسی قرار گرفته اند ایران در سال ۲۰۱۶ جایگاه ۸۶ را به خود اختصاص داده و شاخص پیچیدگی اقتصادی این کشور منفی ۲.۲۹ است . نکته مهم تر، افت سه پله ای ایران در این شاخص نسبت به سال ۲۰۱۵ بود . در سال ۲۰۱۵ ایران توانست جایگاه ۸۳ را به خود اختصاص دهد ولی در سال جاری بعد از کاهش شاخص، در جایگاه پایین تر از ماداگاسکار، مغولستان و موریتانی قرار گرفت.

در سال ۲۰۱۱ شاخص پیچیدگی اقتصادی ایران منفی۱.۰۰۳ بود ولی در سال گذشته به منفی ۲.۲۹ تنزل یافت . ایران در میان کشورهایی قرار دارد که سرعت کاهش شاخص در آنها بسیار بالا است و این نشان می دهد که اقتصاد کشور در مسیر صنعتی شدن و ایجاد تنوع حرکت نمی کند بلکه صنایع این کشور هر روز کوچک تر و ضعیف تر می شوند و قدرت رقابت آنها در بازارهای بین المللی کمتر می شود.