خط تولید فقر

نتایج یک گزارش رسمی نشان می دهد که خط فقر برای یک خانواده چهار نفره در پایتخت به مرز 15 میلیون تومان رسیده است. این جدیدترین برآوردی است که از خط فقر در سال 1401 ارائه شده و نشان می دهد که بخش قابل توجهی از جامعه ایران به جرگه فقیران پیوسته اند. طبیعتا میزان خط فقر در شهر تهران، بالاتر از شهرهای دیگر است و اگر میانگین خط فقر در کل کشور برای هر نفر، 2 میلیون و 850 هزار تومان است و برای یک خانوار چهار نفره به رقمی حدود 7 میلیون و 700 هزار تومان می رسد، این رقم برای خانواده های تهرانی بیشتر است و برای یک خانواده چهار نفره حدود 14 میلیون و 700 هزار تومان برآورد می شود. یکی از دلایل بالا بودن خط فقر در شهر تهران، هزینه بالای مسکن در پایتخت است. طبق آخرین گزارش بانک مرکزی، قیمت هر متر خانه در شهر تهران طی آذرماه امسال از مرز 48 میلیون تومان گذشت و تنها دو قدم تا مرز 50 میلیون تومانی فاصله دارد.

میزان خط فقر در سال گذشته نیز برای یک خانواده چهار نفره، 4 میلیون و 541 هزار تومان محاسبه شده و بدین ترتیب عملا 30 درصد از جمعیت ایران، درآمد کمتری از خط فقر رسمی دارند. خط فقر در جامعه ایران در حالی سال به سال پهنه بیشتری از جمعیت ایرانیان را دربر می گیرد که درآمد سرانه در این سال ها به طور ملموسی سقوط کرده و خانواده ها قدرت خرید کمتری پیدا کرده اند. ایران طبق آخرین گزارش بانک جهانی در سال 2022، در گروه اقتصادهای با درآمد متوسط رو به پایین قرار گرفته و این در حالی است که کشورهای منطقه خاورمیانه عموما در گروه اقتصادهای با درآمد بالا جای دارند. درست است که خط تولید فقر به اقتصاد برمی گردد و افزایش جمعیت فقیر به عوامل اقتصادی وابسته است، اما گسترش فقر، آثار اجتماعی فراوانی به همراه دارد و به همین جهت، جامعه شناسان در کنار اقتصاددانان به مطالعات فقرشناسی روی آورده اند.

خط فقر در ادبیات اقتصادی

ایرانیان سال به سال و شاید به عبارت بهتر، روز به روز فقیرتر می شوند. رشد فزاینده تورم در اقتصاد ایران باعث شده تا خانواده های ایرانی هر روز قدرت خرید بیشتری از دست بدهند. گسترش ملموس فقر در این سال ها نه تنها از دریچه تحولات شاخص خط فقر پیداست، بلکه همه شاخص های رفاهی و اقتصادی به طور هشدار دهنده ای، خط تولید فقر در نتیجه سیاستگذاری اشتباه را نشان می دهند؛ چنانکه مصرف کالاهای اساسی در اقشار ضعیف و دهک های پایین جامعه کاهش پیدا کرده و کالری دریافتی بیش از نیمی از ایرانیان حتی از حداقل کالری مورد نیاز در روز (2100 کیلوکالری) کمتر است. رشد فزاینده تورم به ویژه تورم خوراکی و سقوط درآمد سرانه در سال های گذشته باعث شده تا خط فقر همواره مسیر صعودی را در پیش گیرد؛ به طوری که براساس گزارش رسمی وزارت رفاه و مطابق خط فقر سال 1400، بیش از 30 درصد ایرانیان در زیر خط فقر قرار می گیرند و درآمد کمتری از خط فقر دارند. در سال های دهه 1390 نیز به دلیل تورم بالا و رشد اقتصادی پایین و سقوط درآمد سرانه ملی و در یک کلام، وضعیت فاجعه بار اقتصاد کلان در نتیجه تشدید تحریم ها، فقر بیش از پیش گسترش یافت و براساس آمارها، بیش از 11 میلیون نفر در این دهه به جمعیت زیر خط فقر رانده شدند تا بدین ترتیب، مردم ایران روز به روز فقیرتر شوند.

خط فقر از جمله شاخص هایی است که بسامد بالایی در اخبار رسانه ها دارد و با این وجود، تعریف دقیقی از چگونگی محاسبه آن ارائه نشده است. خط فقر در ادبیات اقتصادی به حداقل درآمد یک خانوار برای زندگی گفته می شود. این سطح حداقلی درآمد از جمع هزینه منابع ضروری که یک انسان بالغ به صورت متوسط مصرف می کند، به دست می‎آید. به درآمد پایین تر از خط فقر، فقر مطلق گفته می شود که به معنای محرومیت از حداقل منابع ضروری برای ادامه زندگی و تامین نیازهای اساسی همچون غذای کافی، سرپناه مناسب و هزینه درمان است. در کنار فقر مطلق، فقر نسبی از دیگر مفاهیم حوره فقر است که شامل استانداردهای میانگین زندگی در جامعه می شود. فقر نسبی نمایانگر اختلاف شدید درآمدی در سطح جامعه است و به عنوان معیاری برای سنجش نابرابری اجتماعی به کار می رود.

آسیب تورمی به ندارها

آنطور که وزارت رفاه گزارش داده، خط فقر در سال 1400 با رشد 50 درصدی نسبت به سال قبل، به عدد یک میلیون و 682 هزار تومان در ماه رسیده است. بنابراین خط فقر یک خانواده چهار نفره حدود 4 میلیون و 682 هزار تومان بوده و این بدان معناست که 30 درصد جمعیت ایران در این سال فقیر محسوب می شوند. برآوردهای این گزارش همچنین نشان می دهد که خط فقر در شهریورماه 1401 به طور متوسط برای هر نفر به 2 میلیون و 850 هزار تومان رسیده است. البته خط فقر برای خانواده های ساکن تهران بالاتر است و در حالی که خط فقر برای یک خانواده چهار نفره در کل کشور حدود 7 میلیون و 700 هزار تومان برآورد می شود، این میزان برای همان خانواده چهار نفره در پایتخت به رقم 14 میلیون و 700 هزار تومان می رسد. از هزینه بالای مسکن در شهر تهران که حدودا نیمی از درآمد ماهانه افراد را می بلعد، به عنوان یکی از عوامل مهم بالاتربودن میزان خط فقر در پایتخت یاد می شود. نکته دیگر اینکه رقم 2 میلیون و 850 هزار تومانی که به عنوان خط فقر امسال برآورد شده، میانگین کل کشور است و طبیعتا میزان خط فقر در شهرهای مختلف کشور متفاوت است.

تورم یکی از مهمترین و به عبارتی، مهمترین عاملی است که بر نرخ فقر و وضعیت معیشت و رفاه گروه های مختلف درآمدی تاثیر می گذارد و باعث می شود خانواده های ایرانی سال به سال قدرت خرید کمتری داشته باشند. نرخ تورم در طول یک سال و در شرایطی که درآمدها ثابت است، به طور مداوم از قدرت خرید شهروندان می کاهد و عملا موجب می شود خانواده ها با درآمدهای ثابت قبلی، رفاه کمتری به دست بیاورند. همچنین در سال هایی که نرخ تورم از میانگین تورم بلند مدت کشور بیشتر است، معمولا درآمدها به ویژه درآمدهای دهک های پایین مطابق با تورم رشد نکرده و در نتیجه سال به سال از قدرت خرید و رفاه اقشار ضعیف و کم برخوردار جامعه کاسته می شود. از آنجا که هزینه خوراکی، سهم بالایی در سبد هزینه  فقرا دارد و با توجه به اینکه تورم خوراکی در سال گذشته - همچون اغلب سال ها - بیشتر از تورم غیرخوراکی بوده است، می‎توان گفت که فقرا هر ساله کاهش رفاه بیشتری متحمل می شوند.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com