روشنی ماینرها به قیمت خاموشی

هرچند تاثیر متغیرهای ساختاری نظیر سرکوب قیمتی و کاهش سرمایه گذاری بخش خصوصی را می توان از جمله دلایل بلندمدت اقتصاد نامتوازن برق در ایران برشمرد، اما بررسی ها نشان می دهد دست کم در نگاه کوتاه مدت این استخراج غیرمجاز ارزهای دیجیتال است که تراز تولید و مصرف برق را بهم زده و باعث خاموشی های گسترده و ادامه دار برای خانوارها و کسب و کارها در هفته ها و ماه های گذشته شده است. این واقعیت تلخ هم در آخرین نامه رضا اردکانیان، وزیر نیروی دولت دوازدهم بیان شده که به«تولید غیرمجاز رمزارزها» به خصوص در بازه زمانی دو تا پنج صبح اشاره کرده و هم در گزارش تحلیلی توانیر که بحران استخراج غیرمجاز رمزارزها را فراتر از بحران خاموشی ها قلمداد کرده است.

اردکانیان در آخرین نامه نگاری خود در مقام وزیر نیرو نسبت به آینده این روند و تبعات «ناشناخته بودن اثر، ابعاد و شیوه برخورد با استخراج رمزارز» هشدار داده و در نامه اش که روز یکم شهریورماه منتشر شده، پیش از تحویل وزارت نیرو به سکاندار بعدی از عامل گسترش خاموشی ها در ماه های گذشته پرده برداشته است. او برمبنای داده های رسمی گفته حداقل 2 هزار مگاوات از کسری شبکه سراسری کشور ناشی از استخراج رمزارز در ساعتی از شبانه روز است که کمتر کسی به آن توجه می کند. در همین حال، با بازگشت دوباره خاموشی ها در تهران و سایر شهرها و پیش بینی تداوم آن در زمستان، شركت توانیر، مقصر اصلی بالارفتن بار شبكه برق كشور را به فعالیت غیرمجاز مراكز استخراج رمزارز نسبت داده و گفته است که مراكز استخراج رمزارز باید به عنوان عاملی بزرگ تر و فراتر از خاموشی و افزوده شدن یك مصرف كننده به جمع دیگر مصرف كنندگان برق در نظر گرفته شود.

فرابحران برق با ورود ارزهای دیجیتال

سهم استخراج غیرمجاز رمزارزها از مصرف شبکه برق کشور، چه در نامه اردکانیان و چه در گزارش توانیر، دست کم 2 هزار مگاوات اعلام شده است. در حالی که وزیر نیروی دولت دوازدهم برمبنای داده های رسمی اعلام کرده حداقل 2 هزار مگاوات از کسری شبکه سراسری کشور ناشی از استخراج رمزارز در ساعتی از شبانه روز است که کمتر کسی به آن توجه می کند، آمارهای منتشرشده شرکت توانیر نیز نشان می دهد ماینرها با مصرف حداقل 2 هزار مگاوات تعادل شبکه توزیع برق کشور را به هم ریخته و به خاموشی   ها دامن زده اند. به اعتقاد اردکانیان، رشد چشمگیر استخراج رمزارز در فاصله زمانی دو تا پنج صبح زنگ هشداری است که پایداری شبکه توزیع برق را به کل از بین ببرد. از آنجا که این نوع مصرف قابل کنترل نیست از ناحیه مازاد غیرمترقبه مصرف می تواند سیاست‎گذاری بخش انرژی کشور را با بحران های جدی روبه رو کند. او که در تحلیل خود به سه دسته از عوامل موثر بر خاموشی ها اشاره کرده، استخراج رمزارز را عامل دو برابر شدن رشد مصرف در سال 1400 برشمرده و از افزایش 16 درصدی مصرف برق نسبت به دوره مشابه سال گذشته خبر داده است.

وزیر پیشین نیرو با هشدار نسبت به آتیه بحرانی تامین برق در فصل پاییز نوشته است که سه عامل «ورود به فصل پاییز و ضرورت تامین نیازهای آبی پایین دست سدهای برقابی که به روال معمول سالانه موجب محدودیت تولید انرژی  برقابی در زمان های موردنیاز می شود»، «شروع برنامه خروج نیروگاه های حرارتی از شبکه تولید برق برای انجام تعمیرات اساسی سالانه که منجر به کاهش امکان تولید برق می شود» و «برودت هوا و افزایش مصرف گاز خانگی که احتمال کاهش تولید برق ناشی از کمبود گاز را افزایش می دهد» به صورت توأمان می تواند بر ناترازی تولید و مصرف برق، تاثیر فزاینده ای گذاشته و نقش و اثر «استخراج خارج از کنترل رمزارزها» را تشدید کند. مصرف این بخش جدید و غیرقابل کنترل در حدی است که به اندازه همه مصارف سه استان شمال غربی کشور مصرف می کند. این میزان عملا معادل نیمی از مصرف برق خانوارها در پایتخت کشور نیز هست. از آنجا که بسیاری از کشورها فرآیند استخراج رمزارز را غیرقانونی اعلام کرده اند، قیمت ارزان برق در ایران موجب هجوم دستگاه های استخراج به کشور شده است و باعث شده تا حجم مصرف برق توسط رمزارزها به شدت افزایش یابد. با وجود آنکه استخراج مجاز و غیرمجاز رمزارزها تا پایان شهریورماه از سوی دولت دوازدهم ممنوع اعلام شده، اما با بازگشت مجدد خاموشی ها به شهرها در هفته های گذشته و احتمال ادامه آن در زمستان، حالا شركت توانیر مقصر اصلی بالارفتن بار شبكه برق كشور را به فعالیت غیرمجاز مراكز استخراج رمزارز نسبت داده است.

گزارش توانیر از وضعیت استخراج رمزارز

کسری تامین برق موردنیاز کشور در تابستان 1400 علل مختلفی دارد که دسته اول، درازمدت ساختاری و عمدتا مربوط به عدم توازن در اقتصاد برق، تغییر رفتار مصرف کننده بخش های مختلف بر اثر قیمت های پایین برق و کاهش سرمایه گذاری در صنعت برق است. دسته دوم، ماهیت میان مدت دارند و بر اثر تحریم ها و تاثیر آنها بر سرمایه گذاری لازم در ساخت نیروگاه ها حاصل شده اند. دسته سوم، کوتاه مدت هستند و ماهیت بحران زای آنها به شدت تهدیدکننده است. مهم ترین متغیر از این دسته، رشد فعالیت مراکز تولید غیرمجاز رمزارز در کشور است.

گزارش توانیر نشان می دهد که بخش مهمی از بحران فعلی نتیجه وضعیت تولید رمزارزهاست و مهم تر آنکه این عامل صرفا تحت  تاثیر دمای هوا (نظیر مصرف سرمایشی) و ساعات روز (نظیر مصرف بخش خانگی و تجاری) نیست و می تواند به عارضه دائم نظام مصرف برق کشور تبدیل شود. این بخش همچنین مانند بخش صنایع بزرگ یا کشاورزی آشکار نبوده و تحت تسلط برنامه ریز و سیاستگذار نیست و نمی توان در مواقع بحرانی فرمان به خروج آن از مدار داد. این خصایص را باید در کنار این واقعیت گذاشت که سود حاصل از تولید رمزارز به اندازه ای زیاد است که هر نوع فعالیت اقتصادی مصرف کننده برق را نیز تحت تاثیر قرار داده و باعث ترجیح اختصاص مصرف برق به تولید رمزارز به سایر مصارف مولد اقتصادی شده است. تولید رمزارز همچنین می تواند در مقیاس های خرد تا کلان و با دانش فنی اندک توسط عمده گروه های جامعه و فعالان سوداگری صورت گیرد. جمیع این خصایص یعنی وابسته نبودن به زمان در طول سال، ساعت در طول روز و امکان توسعه و گسترش آن در همه بخش های جامعه و حتی در منازل، به علاوه سود سرشار ناشی از تولید آن، رمزارزها را به تهدید راهبردی برای صنعت برق و انرژی ایران تبدیل کرده است. گزارش حاضر نشان می دهد که مسئله و بحران برق در تابستان 1400 تا چه اندازه از تولید رمزارزها ناشی شده و چرا نظام حکمرانی باید با تمرکز کافی و با حساسیت این مسئله را پیگیری و درمان کند.

اگرچه صنعت برق ایران تحت  تاثیر متغیرهای ساختاری درازمدت (نظیر اقتصاد نامتوازن این صنعت) و عوامل میان مدت (نظیر کاهش سرمایه گذاری ها) بوده، اما مقادیر افزایش در رشد مصرف برق نشان می دهد که عاملی کوتاه مدت به شدت تعادل تولید و مصرف برق را تحت تاثیر قرار داده است. آمارهای مصرف برق نشان می دهد که این عامل کوتاه مدت و بسیار تعیین کننده، «تولید غیرمجاز رمزارزها» است و می تواند پایداری صنعت برق را به شدت تهدید کند.

7 برداشت از نقش رمزارزها در خاموشی ها

این گزارش درباره نقش رمزارزها در خاموشی ها و میزان مصرف برق به هفت آیتم اشاره کرده است؛ نخست آنکه دستگاه های اندازه گیری نصب شده در مبادی ورودی شرکت های توزیع نیرو امکان ثبت مصرف ساعتی هر شرکت توزیع را فراهم می کند. دوم آنکه اندازه مصرف برق در تولید رمزارزها را باید با مقایسه میزان مصرف برق در سال 1400 با مصارف برق در سال های 1398 و 1399 انجام داد. سوم آنکه هوا در اردیبهشت ماه معتدل است و از همین رو میزان مصرف برق در روزهای منتخب اردیبهشت ماه با شرایط آب و هوایی یکسان (در مناطق مختلف کشور روزهای با شرایط نسبتا یکسان در نظر گرفته شده است) در سه سال 1398، 1399 و 1400 مبنای مقایسه قرار گرفته است. چهارم آنکه مقایسه برمبنای مصرف برق در اردیبهشت از آن جهت که در این ماه برنامه وسیع جمع آوری دستگاه های استخراج غیرمجاز رمزارز و مدیریت بار و سایر اقدامات موثر بر مصرف نیز هنوز توسعه نیافته بود، موجه است. پنجم آنکه اندازه گیری و مقایسه براساس مصرف کلیه مشترکان به استثنای 427 مشترک بزرگ صنعتی انجام می شود. مولفه مصرفی این مشترکان مقدار قابل توجهی نسبت به کل مصرف داشته (نزدیک 25درصد در اردیبهشت) و امکان پایش مستمر آن فراهم شده و بنابراین نیازی به مدل سازی برای آن وجود ندارد.

ششم آنکه بار پایه و مصرف برق در ساعات نیمه شب به کمترین میزان می رسد، زیرا بخش های تجاری، خانگی، عمومی و کشاورزی تا حد زیادی از مدار خارج می شوند و به این ترتیب مقایسه میزان مصرف برق کشور در اردیبهشت ماه سه سال متوالی در ساعات دو تا پنج بامداد می تواند، سهم یک عامل جدید در مصرف برق کشور را نشان دهد. نهایتا آیتم هفتم آنکه مقایسه کمترین میزان مصرف در ساعات دو تا پنج بامداد ایام اردیبهشت سال های 1398، 1399 و 1400 و مشاهده افزایش غیرمتعارف مصرف در این ساعات در سال 1400 نسبت به سال های قبل می تواند سهم رمزارزها در مصرف جریان برق را روشن کند.

این مقایسه نشان می دهد که رشد مصرف برق کشور بین سال های 1398 تا 1399 در بازه زمانی منتخب به اندازه 8 درصد بوده، اما رشد از سال 1399 به 1400 معادل 16.3 درصد (دو برابر نرخ رشد سال قبل از آن) بوده است. همچنین مصرف برق برخی استان ها در بازه زمانی منتخب در سال 1400 نسبت به سال 1399 چند برابر شده است. استان های متعددی نیز افزایش بین 10 تا 20درصدی مصرف برق در ساعات دو تا پنج بامداد در اردیبهشت امسال نسبت به اردیبهشت پارسال را شاهد بوده اند. به اعتقاد توانیر، این میزان رشد مصرف نمی تواند به عاملی درازمدت نسبت داده شود. همچنین نمی تواند ناشی از رشد بخش تجاری یا خانگی باشد؛ زیرا این دو بخش در آن ساعات از شب به میزان زیادی از مدار خارج هستند. بخش صنعت نیز به دلایلی که گفته شد، از این محاسبات بیرون گذاشته شده است. بنابراین این رشد می تواند متعلق به تولید رمزارز باشد که بدون وابستگی به ساعات خاص حتی در نیمه شب نیز مصرف برق آنها ادامه دارد.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com