گامی برای جلوگیری از تاراج آب

وزارت نیرو در راستای کنترل برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی با تدوین طرح تعادل بخشی دشت‌ها، اقداماتی را برای کنتوردار کردن چاه‌های کشاورزی آغاز کرده‌‌است. این وزارتخانه در راستای دستیابی به این هدف، علاوه بر تدوین استانداردهای لازم برای کنتورهایی که روی چاه‌ها نصب می‌شوند، سه شرکت تولیدکننده محصول استاندارد را به مصرف‌کنندگان معرفی کرده‌است. وضعیت 609 دشت کشور بحرانی است. منابع آب زیرزمینی در بسیاری از کشورها جزو ذخایر استاتیک بوده و برای آینده -که تأمین آب از منابع سطحی دچار مشکل می‌شود - به صورت گنجینه‌ای حفاظت می‌شود. اما این منابع در ایران سال‌هاست که مورد بهره برداری قرار گرفته تا آب شرب، کشاورزی و صنعت کشور را تأمین کند. 

در حالی که بر اساس استانداردهای جهانی، کشورها فقط می‌توانند 40 درصد از منابع آب تجدیدپذیر خود را برداشت کنند، این رقم در ایران به طور میانگین به حدود 70 درصد رسیده‌است. برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی در برخی دشت‌های کشور از جمله خراسان رضوی حتی به 120‌درصد هم می‌رسد. برای برون‌رفت از بحران فعلی، سالانه باید 11 میلیارد مترمکعب کمتر از سفره آب‌های زیرزمینی برداشت کنیم تا به سطح ایستابی نرمال بازگردیم. به همین منظور، طرحی با عنوان تعادل بخشی دشت‌های بحرانی کشور سال‌ها پیش در وزارت نیرو تدوین شد که اخیرا به عنوان یکی از مهم‌ترین اهداف این وزارتخانه، برسر زبان‌ها افتاده‌است. این طرح حدود 15 پروژه دارد که 11 پروژه آن توسط وزارت نیرو، دو پروژه توسط وزارت جهاد کشاورزی و یک پروژه توسط سازمان زمین‌شناسی اجرا می‌شود.

وجود بیش از 700 هزار حلقه چاه در ایران

منابع آب‌های زیرزمینی کشور با ورود تکنولوژی حفر چاه عمیق به ایران، به تاراج رفت. در حال حاضر، بر اساس آمارهای شرکت مدیریت منابع آب ایران حدود 770 هزار و 567 حلقه چاه مجاز و غیر مجاز در کشور وجود دارد که سالانه 46 میلیارد و 71 میلیون متر مکعب آب از زیرزمین استخراج می‌کند. بر اساس اطلاعات دفتر حفاظت شرکت مدیریت منابع آب ایران تعداد چاه‌های مجاز کشور 469هزار و 68 حلقه است. از این تعداد 403هزار و 890 حلقه چاه نیازهای بخش کشاورزی را تأمین می‌کند. 46هزار و 748 حلقه چاه برای تأمین نیازهای بخش صنعت و خدمات و 20 هزار و 430 حلقه چاه با هدف تأمین آب شرب حفر شده‌است. بنابراین می‌توان چنین نتیجه گرفت که بخش عمده منابع آب زیرزمینی در ایران برای آبیاری اراضی کشاورزی به کار گرفته می‌شوند. عبدالغفور ناییجی، مسئول پروژه تهیه و نصب کنتورهای حجمی هوشمند آب در گفت‌وگو با «فرصت‌امروز» می‌گوید: تنها راه مبارزه با برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی نصب کنتورهای حجمی روی چاه‌های کشاورزی است.

این کارشناس دفتر حفاظت و بهره‌برداری منابع آب و امور مشترکین شرکت مدیریت منابع آب ادامه می‌دهد: در حال حاضر از کل چاه‌های مجاز کشور، 231هزار و 760 حلقه چاه که بیشتر متعلق به بخش کشاورزی است با سوخت دیزلی کار کرده و 237هزار و 308 حلقه چاه نیز برقی است. برای اندازه‌گیری حجم آب در چاه‌های دیزلی و برقی از یک نوع کنتور نمی‌توان استفاده کرد، بنابراین برای کنتوردار کردن انواع چاه‌ها، باید سیستم مناسب را به بهره‌برداران معرفی کنیم.

ناییجی اضافه می‌کند: اجرای طرح تعادل بخشی از سال 86 در کشور مطرح شد. در آن سال حدود 27 هزار دستگاه کنتور روی چاه‌ها با کمک اعتبارات دولتی نصب شد اما سازمان بازرسی بر اساس ماده 12 قانون توزیع عادلانه آب که هزینه نصب کنتور را به عهده مالک می‌داند، ادامه فعالیت کنتوردار کردن چاه‌های کشاورزی را متوقف کرد.

وی بیان می‌کند: بعد از توقف تخصیص اعتبارات دولتی، برخی متقاضیان به شرکت‌های آب منطقه‌ای مراجعه کرده و اقدام به کنتوردار کردن چاه‌های خود کردند. اما هنوز هم روند کنتوردار کردن چاه‌ها بسیار کند است. در حال حاضر حدود 50 هزار و 842 کنتور هوشمند روی چاه‌های برقی کشور نصب شده و 15 هزار و 897 کنتور حجمی نیز روی چاه‌های دیزلی قرار گرفته‌است. به گفته مسئول پروژه تهیه و نصب کنتورهای حجمی هوشمند آب در حال حاضر 42هزار و 471 حلقه چاه مجاز فاقد کنتور در کشور وجود دارد که باید برای کنتوردار کردن آنها برنامه‌ریزی شود. زیرا میزان آب برداشت شده از منابع آب زیرزمینی توسط این چاه‌ها نامشخص است.

تعیین مشاور برای اجرای طرح کنتوردار کردن چاه‌ها

ناییجی با اشاره به اینکه کنتورهای متفاوتی برای اندازه‌گیری میزان برداشت آب از چاه‌ها وجود دارد، بیان می‌کند: در حال حاضر بهترین شیوه اندازه‌گیری میزان برداشت آب، نصب کنتورهایی است که حجم آب خروجی چاه‌ها را مشخص می‌کند. کنتورهای مناسب برای این منظور کنتورهای مکانیکی حجمی، کنتورهای الکترو مغناطیسی و کنتورهای اولتراسونیک هستند. البته کنتورهای هوشمند آب و برق هم وجود دارند که با توجه به توان مصرف برق، میزان حجم آب استخراج شده از زمین را تعیین می‌کنند.

وی ادامه می‌دهد: از آنجا که شرکت‌های مختلف در تولید کنتور نقش دارند، دو شرکت «مهندسی تجهیزات صنعت آب و برق» و «شرکت تجهیزات آب و انرژی پاسارگاد» به عنوان مشاور برای انتخاب شرکت‌های صلاحیت‌دار تولیدکننده کنتور و پژوهشکده نیرو به عنوان مشاور برای تعیین استانداردهای یک کنتور آب، تعیین شدند.

مسئول پروژه تهیه و نصب کنتورهای حجمی هوشمند آب از انتشار فراخوان برای شناسایی شرکت‌های تولیدکننده کنتور توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران خبر می‌دهد. وی عنوان می‌کند: 42 شرکت تولیدکننده کنتور در ایران وجود دارد. 32 شرکت مدارک خود را برای ارزیابی به شرکت مدیریت منابع آب ارائه کردند. از این تعداد اسناد و مدارک 11 شرکت پذیرفته شد و مدارک 14 شرکت ناقص بود که باید تکمیل شود. همچنین هشت شرکت‌ از شرکت‌هایی که مدارک آنها پذیرفته شده بود به دو آزمایشگاه مرجع «آزمون متمم» و «شرکت اپیل» برای تست کیفیت محصول معرفی شدند. از میان این شرکت‌ها سه شرکت موفق به کسب امتیاز لازم برای حضور در بازار شدند.

وی شرکت‌های «ایفا صنعت غرب»، «ایران مدار» و «سانا» را از جمله شرکت‌هایی دانست که موفق شدند از آزمون‌های کیفیت، سربلند خارج شوند. ناییجی اضافه کرد: نام این سه شرکت به شرکت‌های آب منطقه‌ای ابلاغ شده تا از این پس محصولات آنها روی چاه‌ها نصب شود. البته وی تأکید می‌کند: لیست شرکت‌هایی که می‌توانند کنتور استاندارد تولید کنند هنوز نهایی نشده و بدون شک مجموعه‌های دیگری به این لیست اضافه خواهند شد تا بازار انحصاری نشود. طی یک تا دو هفته آینده تست کنتورهای هوشمند «شرکت رهروان سپهر اندیشه» و محصول جدید دیگری از شرکت سانا به اتمام می‌رسد و به احتمال زیاد نام آنها به لیست شرکت‌های مجاز عرضه‌کننده کنتور اضافه خواهد شد.

مسئول پروژه تهیه و نصب کنتورهای حجمی هوشمند آب در پاسخ به این پرسش که آیا تسهیلاتی برای علاقه‌مندان نصب کنتور به روی چاه‌های کشاورزی در نظر گرفته شده یا خیر، می‌گوید: بر‌اساس قانون، هزینه نصب کنتور باید توسط متقاضی پرداخت شود اما در قانون بودجه سال 94 از محل طرح احیا و تعادل‌بخشی ردیفی برای خرید کنتور در نظر گفته شده تا تسهیلات در اختیار کشاورزان قرار گیرد. اما این تسهیلات باید به صورت اقساط پس گرفته شود. وی ادامه می‌دهد: البته هنوز نحوه توزیع این تسهیلات مشخص نشده و ممکن است از طریق بانک عامل در اختیار متقاضیان قرار گیرد.

ناییجی قیمت هر کنتور هوشمند را به طور میانگین پنج میلیون تومان اعلام کرده و ادامه می‌دهد: کنتورهای مکانیکی ارزان‌تر بوده و از حدود 500 تا 600 هزار تومان آغاز و حداکثر 2 تا 3 میلیون تومان قیمت دارند. به گفته وی حدود 28 درصد از اعتبارات طرح تعادل بخشی آب به کنتوردار کردن چاه‌ها اختصاص یافته است. یعنی از 325میلیارد تومان کل اعتبار این طرح، حدود 36/91میلیارد تومان اعتبار برای کنتوردار کردن چاه‌ها در نظر گرفته شده‌است.

استانداردها  سخت‌گیرانه‌تر شود

فرآیند اندازه‌گیری سفره آب‌های زیرزمینی کار بسیار دشواری بوده و بحث‌های زیادی در محافل جهانی روی نحوه اندازه‌گیری‌ها وجود دارد اما در نهایت پژوهشگاه نیرو بر اساس تجربیات سایر کشورها، اقدام به تدوین استاندارد برای کنتورهای اندازه‌گیری آب کرده‌است. البته کنتورهای حجمی باید استانداردهای لازم را داشته باشند تا به هدف اصلی یعنی کنترل اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی دست یابیم. یاشار ناظر عدل، مدیر عامل شرکت فنی و مهندسی ایفا صنعت غرب به عنوان شرکتی که موفق به اخذ مجوز کیفیت از پژوهشگاه نیرو شده‌است، به «فرصت‌امروز» می‌گوید: استانداردهای تولید کنتورهای چاه باید سختگیرانه‌تر باشد. زیرا اگر این استانداردها رعایت نشود، مصرف‌کننده هزینه می‌کند اما به هدف نمی‌رسد.

وی اضافه می‌کند: برخی کنتورها بعد از مدت کوتاهی از کار می‌افتند و کارایی لازم را ندارند. عمر مفید آنها کوتاه است و در مقابل جریان الکتریکی و میدان مغناطیسی مقاومت ندارند. بنابراین برای کارکرد صحیح دستگاه نیز تضمینی وجود ندارد. ناظرعدل در پاسخ به این پرسش که کنتور تولید شده در شرکت تحت مدیریت وی چند سال عمر مفید دارد و چه خدمات پس از فروشی به مشتریان ارائه می‌کند، می‌گوید: این کنتورها حداقل 20 سال عمر مفید دارند و 10 سال خدمات پس از فروش به مشترکان ارائه می‌کنیم. ضمن آنکه سه سال ابتدای نصب کنتور نیز جمع‌آوری اطلاعات به عهده ما خواهد بود.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا کنتور فروخته شده نیاز به کنترل و تنظیم مجدد (کالیبره کردن) برای اندازه‌گیری دقیق حجم برداشت دارد، عنوان می‌کند: کنتور تولید شده در این شرکت نیازی به کالیبره کردن ندارد. مدیر عامل شرکت فنی و مهندسی ایفا صنعت غرب عملکرد شرکت مدیریت منابع آب در تعیین صلاحیت شرکت‌های تولیدکننده کنتور را مثبت ارزیابی می‌کند.