هل؛ دانه‌ای اعجاب انگیز

هل ادویه‌ای معروف، خوش عطر و پرطرفدار است که انواع مختلفی شامل هل‌سیاه، هل سفید و هل سبز دارد که طبیعت همه آنها گرم و خشک است. نوع سبز آن تند و معطر بوده و از دو نوع دیگر مرغوب‌تر است. هل سبز یا هل واقعی در واقع بذر‌های میوه‌ کوچک (به اندازه یک بند انگشت) گیاه هل با پوست تیره و دانه‌های خوشبو است. این گیاه علفی چند ساله (Elettaria cardamomum)، از تیره زنجبیل‌هاست و دانه‌های هل بویی قوی و طعمی مطبوع دارد. از مغز و پوستش برای درمان و معطر ساختن غذاها و پختن شیرینی استفاده می‌شود. هل سیاه یا قهوه‌ای یا نپالی از گونه‌های گیاهی دیگری (Amomum costatum و Amomum subulatum) به دست می‌آید.

از زمان‌های بسیاردور (تقریباً سه هزار سال پیش از میلاد)، هل ازادویه‌های مهم مورد استفاده بشر بوده است. یونانی‌های باستان درباره خواص دارویی هل به عنوان مثال کمک به هضم غذا، اطلاع داشتند. به علت تقاضای زیاد در دوره یونان باستان و امپراتوری رم تجارت هل نوعی کسب و کار بسیار لوکس به حساب می‌آمد. هل در اسکندریه (126 سال قبل از میلاد) به عنوان یکی از راه‌های پرداخت مالیات شناخته می‌شد. در قرون وسطی شهر ونیز ایتالیا مرکز ورود هل و همچنین دارچین و میخک به دنیای غرب بود. در قرن 16 میلادی پرتغالی‌ها با تصرف ساحل غربی هندوستان وارد تجارت هل شدند، البته تا قرن 19 صنعت تجارت هل برای اروپا سود چندانی نداشت.

از آنجا که هل بومی جنوب هند است تا اوایل دهه 80 میلادی هندوستان بزرگ‌ترین تأمین ‌کننده هل دنیا بود. بیش از 90 درصد تجارت خرد و کلان هل از طریق این کشور تأمین می‌شد. از سال 1980 میلادی به بعد رقابت شدیدی بین کشور گواتمالا و هند برای تصاحب بازار هل در گرفت. گواتمالا با تولید تقریبا 25 هزار تن هل در سال تولید‌کننده اول دنیاست (تامین حدود 70 درصد نیاز بازار جهانی) و کشور هند به علت مشکلات مختلف مانند هزینه تولید بالاتر، عملکرد پایین‌تر، خشکسالی و عدم استفاده از ارقام مناسب در حال حاضر با تولید 13 هزار تن در سال تولید‌کننده دوم جهان است. کشورهای سریلانکا، نپال، پاپوا گینه نو و تانزانیا از دیگر پرورش‌دهندگان عمده هل دنیا هستند.

هل یکی از گران‌ترین ادویه‌ها نسبت به واحد وزن است. بهترین راه نگهداری کیفیت و عطر هل نگهداری دانه‌های هل درون پوشش و غلاف میوه هل است. هل در بسیاری از دستورات غذایی هندی وجود دارد. همچنین در کشور‌های اسکاندیناوی مانند سوئد و فنلاند هم در پخت و پز، به وفور و به ویژه در دستور‌های پخت سنتی مانند نان شیرین فنلاندی (پولا) یا نان مخصوص کریسمس (یولکاک) استفاده می‌شود. در خاورمیانه از هل بیشتر در شیرینی‌ها و برای معطر کردن چای و قهوه استفاده می‌شود. در آسیا به ویژه در قسمت جنوب، انواع هل به میزان زیاد در انواع ترشی‌ها و شیرینی‌ها استفاده می‌شود. هل جزء دایمی فرمول‌های ادویه در هند و نپال و همچنین تایلند است. در هند از هل برای معطر کردن برنج استفاده می‌شود و بذر‌های هل به تنهایی مانند آدامس جویده می‌شود.

هل دارای اسانس فرار و معطر (تا حداکثر 8 درصد) است. این گیاه دارای مواد رزینی و چربی نیز است. این ادویه اشتهاآور است. هل، زنجبیل و میخک آسیاب شده، داروی مؤثری برای رفع مشکلات گوارشی است. جویدن دانه هل برای مدتی باکتری‌های ایجاد‌کننده بوی بد دهان را از بین می‌برد و بوی نامطبوع سیر و پیاز را خنثی می‌کند. همچنین جویدن دانه‌های هل پس از صرف خوراک به هضم و گوارش بهتر غذا کمک می‌کند. هل، افسردگی، حالت تهوع، سردرد به علت سوء‌هاضمه و بیماری‌های ریوی را درمان می‌کند، علاوه بر این در دفع سموم ناشی از مصرف بیش از حد کافئین کمک می‌کند،

دانه‌های هل خاصیت داروی اکسپکتورانت را دارد و سینوس‌ها و برونش‌ها، بینی و سینه را از خلط و ترشحات اضافی پاک می‌کنند. از انقباض عضلانی و تشنج پیش‌گیری می‌کند. هل کلیه‌ها را تقویت می‌کند و گفته می‌شود برای درمان شب ادراری کودکان مفید است. دانه هل تقویت‌کننده معده، ضدنفخ و بادشکن است. هل ضد درد، برطرف‌کننده خستگی، بهبود‌دهنده سنگ کیسه صفرا، مدر، بهبود‌دهنده نقرس و ضد مسمومیت است. البته مواردی را در مصرف هل باید رعایت کرد؛ افراد با مشکلاتی مانند یبوست، فشار خون، تپش قلب و ورم پروستات نباید در مصرف هل زیاده‌روی کنند.

* کارشناس کشاورزی