نظریه داده بنیاد

نظریه داده بنیاد یکی از راهبردهای اجرای پژوهش های کیفی است که در سال 1976 توسط گلیزر و اشتراوس مطرح شده است. نظریه داده بنیاد روشی است که نظریه، مفاهیم، فرضیه ها و قضایا را به جای استنتاج از پیش فرض های قبلی، سایر پژوهش ها یا چارچوب های نظری موجود به طور مستقیم از داده ها کشف می کند.

زمانی که گردآوری و تحلیل داده ها متوقف شد، نظریه حاصل، درک عمیقی در ارتباط با موجودیت های مورد مطالعه فراهم می کند. بنابراین منظور از نظریه داده بنیاد (نظریه زمینه ای) نظریه برگرفته از داده هایی است که طی فرآیند پژوهش به صورت نظام مند گردآوری و تحلیل شده اند.

در این استراتژی، گردآوری و تحلیل داده ها و نظریه ای که در نهایت از داده استنتاج می شود، در ارتباط نزدیک با یکدیگر قرار دارند. پژوهشگر به جای اینکه مطالعه خود را با نظریه از پیش تصور شده ای آغاز کند، کار را با یک حوزه مطالعاتی خاص شروع می کند نظریه که حاصل جمع آمدن یک سلسله مفاهیم براساس تجربه یا تاملات صرف است، با احتمال بیشتری می تواند نمایانگر واقعیت باشد و از آنجا که نظریه های زمینه ای از داده ها استنتاج می شوند، می توانند با ایجاد بصیرت و ادراک عمیق تر، رهنمود مطمئنی برای عمل باشند. نکته مهم و کلیدی در نظریه سازی این است که نظریه، از خارج به محقق تحمیل نمی شود بلکه تولید شده یا متکی بر داده های اخذ شده از مشارکت کنندگانی است که فرآیندی را تجربه کرده اند.

بنابراین تمایل نظریه زمینه ای، دستیابی سطحی بالاتر از توصیف برای تولید یا کشف نظریه است.

تفاوت اساسی میان راهبرد نظریه داده بنیاد با سایر راهبردهای پژوهش کیفی تاکید این راهبرد بر تکوین نظریه است. پژوهشگران می توانند در اجرای راهبرد نظریه زمینه ای، سطوح متفاوتی از نظریه را در نظر داشته باشند، اما مسیر بیشتر مطالعه نظریه زمینه ای در جهت تکوین نظریه قائم به ذات (دارای ماهیت واقعی) است که به دلیل همین زمینه ای بودن و تکوین آن از طریق میان کنش با داده های گردآوری شده در یک موقعیت مشخص، متفاوت از نظریه عمومی تر قیاسی است.

تحلیل داده هایی که به منظور تکوین نظریه زمینه ای گردآوری می شوند، با استفاده از رمزگذاری نظری (Theoretical Coding) انجام می گیرد. در این شیوه، ابتدا رمزهای مناسب به بخش های مختلف داده ها اختصاص داده می شود و این رمزها در قالب مقوله ها دسته بندی می شوند که این فرآیند، رمز گذاری باز نامیده می شود. سپس پژوهشگر با اندیشیدن در مورد ابعاد متفاوت این مقوله ها و یافتن پیوندهای میان آنها به رمز گذاری محوری اقدام می کند.

لازم به ذکر است که در جریان این رمزگذاری ها، پژوهشگر با استفاده از نمونه گیری نظری (تمرکز بر ایده و نه افراد نمونه) و با توجه به مفاهیم پدیدار شده از دل داده ها، به گردآوری داده درخصوص افراد، رخدادها و موقعیت های مختلفی می پردازد که تصویر غنی تری از مفاهیم و مقوله پالایش می شوند و با طی این فرآیند ها در نهایت، چارچوبی نظری پدیدار می شود. در خصوص شیوه رمزگذاری در جلسه آتی مطالب مهمی ارائه خواهد شد.

به عنوان جمع بندی می توان گفت نظریه داده بنیاد یک شیوه شناسی استقرایی کشف نظریه است که این امکان را برای پژوهشگر فراهم می آورد تا گزارشی نظری از ویژگی های عمومی موضوع، پرورش دهد در حالی که به صورت همزمان، پایه این گزارش را در مشاهدات تجربی داده ها محکم می سازد. در شماره آتی به نحوه روش های کدگذاری و مراحل انجام یک پژوهش داده بنیاد با نگاه به موضوعات حوزه بازاریابی پرداخته خواهد شد.

کارشناس تحقیقات بازار و دانشجوی دکترای بازاریابی