ابزارهای معاملاتی بورس کالا را بهتر بشناسیم / مزایای استفاده از قراردادهای سلف موازی استاندارد

هرچند بورس کالای ایران در مقایسه با بسیاری از بورس‌های معتبر کالایی بین‌المللی، بورس جوانی به حساب می‌آید، اما عملکرد درخشان و تلاش‌های به عمل آمده موجب شد این بورس مراحل تکاملی بورس‌های کالایی معتبر را در فاصله کوتاهی پشت سر گذارد. البته وضعیت اقتصادی کشور و نیازهای آن در اتخاذ رویکرد و استراتژی بورس کالا نیز بی‌تاثیر نبوده که به نظر می‌رسد در حال حاضر یکی از این موارد راه‌اندازی، به‌کارگیری و توسعه ابزارهای نوین معاملاتی باشد. شاید یکی از مهم‌ترین این ابزارها، معاملات سلف موازی استاندارد بوده که در دوره جدید مدیریت بورس کالای ایران به طور جدی‌تر مورد توجه قرار گرفته است.

استفاده از این ابزار کاربردها و مزایای متعددی دارد که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره داشت:

1-‌ تامین نقدینگی واحدهای تولیدی

2-‌ کمک به شفافیت و کشف منصفانه قیمت‌ها از طریق معاملات متعدد و مداوم روزانه

3-‌ امکان معاملات متعدد در بازار ثانویه

4-‌ تضمین سودآوری سرمایه‌گذاری از این طریق برای خریداران

در ادامه مختصری در مورد تاریخچه و سازوکارهای سلف موازی استاندارد و در نهایت ارکان اصلی آن توضیح داده می‌شود.

تاریخچه قراردادهای سلف‌موازی استاندارد

قراردادهای سلف یکی از قراردادهای اصلی در بازارهای سنتی و مدرن بوده که مطابق با آن، کل ثمن خرید توسط خریدار در ابتدا پرداخت و کالا در سررسید معین از فروشنده تحویل می‌شود. به این ترتیب فروشنده قبل از اینکه محصول مورد انتظار خریدار را تولید کند، کل وجه آن را دریافت کرده و نه‌تنها از وجود خریدار برای محموله‌های تولیدی خود اطمینان می‌یابد، بلکه منابع مالی مورد نیاز نیز تامین می‌شود. این روش تامین مالی به دلیل نداشتن محدودیت‌ها و شرایط دشوار تامین مالی از روش‌هایی مانند استقراض از بانک‌ها، انتشار اوراق و. . . همواره مورد نظر بسیاری از فعالان اقتصادی بوده به‌طوری‌که بررسی آمار معاملات فیزیکی شش ماهه ابتدایی سال 94 در بورس کالای ایران نشان می‌دهد 9/38درصد از ارزش معاملات فیزیکی، مربوط به معاملات سلف بود.

البته در این نوع از قراردادها نکول طرفین (به‌خصوص فروشنده) بزرگ‌ترین ریسک محسوب شده، لذا اعتبار و تضامین دو طرف از اهمیت بالایی برخوردار است. البته این روش تامین مالی همواره بیشترین سود را نصیب طرفین نکرده و باتوجه به اینکه فروشنده کالای خود را در سررسید آینده تحویل می‌دهد، احتمال دارد قیمت‌ها رشد زیادی داشته و چه بسا می‌توانست با قیمت‌های بالاتری به فروش برساند که ریسک قیمت برای طرف خریدار نیز وجود دارد. اما یکی از ویژگی‌های قراردادهای سلف در مبانی نظام مالی اسلامی، عدم امکان فروش کالای خریداری شده قبل از زمان سررسیدسلف است. به این ترتیب این قرارداد قابلیت معامله در بازار ثانویه را ندارد. 

اهمیت استفاده از مزایای قراردادهای سلف و نیز انطباق الزامات معاملاتی با قوانین شرع مقدس موجب شد اقتصاددانان و فقهای اسلامی با استفاده از ترکیب ابزارهای متنوع معاملاتی (نظیر اختیار خرید و اختیار فروش)در نهایت قراردادهای سلف موازی را ابداع و معرفی کنند. این قرارداد در اساس مانند قرارداد سلف بوده با این تفاوت که خریدار این اختیار را دارد که قبل از سررسید قرارداد را به شخص ثالث واگذار کند. به عبارتی در یک قرارداد سلف‌موازی، مقدار معینی از کالا توسط فروشنده با سررسید و قیمت مشخص به خریدار فروخته می‌شود که خریدار می‌تواند معادل دارایی پایه خریداری شده را طی قرارداد سلف موازی به فروش رساند. در این نوع قرارداد در ابتدا دارایی پایه به‌صورت فیزیکی (در بازار اولیه) عرضه و معامله شده و پس از تسویه، خریداران می‌توانند دارایی پایه را به‌صورت سلف موازی در بازار ثانویه عرضه کنند. در نهایت نیز با یکسری شرایط خریدار و فروشنده به ترتیب حق خرید و حق فروش را داشته و بر این اساس نسبت به تسویه قرارداد سلف‌موازی استاندارد اقدام می‌کنند.

نخستین تجربه انتشار اوراق سلف مربوط به دولت بحرین بود که براساس اوراق سلف، گواهی‌‌هایی به‌ ارزش یکسان را برای دریافت آلومینیوم به‌وسیله بانک اسلامی بحرین (BIB) به مشتریان فروخت. بانک اسلامی بحرین در جایگاه امین و به نمایندگی از طرف دیگر بانک‌های اسلامی که مایل به شرکت در این قرارداد سلف (خریداران اوراق) بودند، معرفی شد. براساس قرارداد سلف، دولت بحرین به تحویل مقدار مشخصی آلومینیوم به خریداران اوراق در آینده متعهد شد به‌طوری‌که خریداران اوراق، دولت بحرین را در جایگاه نماینده فروش (آن مقدار مشخص آلومینیوم در زمان تحویل از راه شبکه توزیع دولت)منصوب کردند. دولت بحرین تعهد دیگری نیز به بانک اسلامی بحرین داد مبنی بر اینکه آلومینیوم‌ها را به قیمتی بفروشد که برای صاحبان اوراق سلف، بازدهی برابر بازده دیگر ابزارهای کوتاه‌مدت بازار پولی متعارف داشته باشد. لذا اوراق بهادار سلف مشخصاتی شبیه اسناد خزانه دولتی کوتاه‌مدت دارند. در مرحله دوم، دولت براساس وکالتی که از طرف صاحبان اوراق دارد، آلومینیوم را به‌صورت نقد به خریداران آلومینیوم فروخته و پول آن را دریافت می‌کند، سپس با پرداخت آن به‌صورت اصل سرمایه و سود قرارداد سلف، اوراق سلف را از صاحبان اوراق پس گرفت.

در کشورمان نیز برای نخستین‌بار این اوراق در تیرماه 93 براساس محصول سنگ آهن شرکت صنعتی و معدنی سنگ آهن گل گهر به مبلغ تقریبی 835 میلیاردریال در بورس کالای ایران منتشر، معامله و تسویه شد. امسال نیز شاهد عرضه و معاملات دومین اوراق سلف موازی براساس محصول پلی وینیل کلراید شرکت پتروشیمی آبادان بودیم که در روز دوشنبه مورخ هجدهم آبان‌ماه 93 سومین اوراق براساس سنگ‌آهن شرکت چادرملو منتشر شد که شنیده‌ها حاکی از تداوم این امر و پذیرش کالاهای متنوع در ادامه است. هرچند در ابتدا به دلیل عدم آشنایی فعالان بازار از کاربردها و مزایای این اوراق، استقبال مناسبی از انتشار اوراق منتشره گل‌گهر به عمل نیامد و عرضه اولیه آن تا چند روز به درازا کشید اما در ادامه و با رکود در بازار سرمایه «به‌خصوص بازار اوراق بهادار» استقبال چشمگیری از این انتشار اوراق به عمل آمد به‌طوری‌که دومین و سومین اوراق در چند دقیقه ابتدایی عرضه اولیه مبادله شده و برای خرید آنها تقاضای چندبرابری به ثبت رسید.

لازم به ذکر است براساس تبصره 1 ماده 7 قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید در راستای تسهیل اجرای سیاست‏های کلی اصل 44 قانون اساسی که اذعان می‌دارد تمامی درآمدهای صندوق سرمایه‏‌گذاری در چارچوب این قانون و تمامی درآمدهای حاصل از سرمایه‏‌گذاری در اوراق بهادار موضوع بند 24 ماده 1 قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب سال 1384 و درآمدهای حاصل از نقل و انتقال این اوراق یا درآمدهای حاصل از صدور و ابطال آنها از پرداخت مالیات بر درآمد و مالیات بر ارزش افزوده موضوع قانون مالیات بر ارزش افزوده مصوب 1387/03/02 معاف ‏است و از بابت نقل و انتقال آنها و صدور و ابطال اوراق بهادار یادشده مالیاتی مطالبه نخواهد شد و بنابر بخشنامه سازمان امور مالیاتی کشور براساس این قانون، معاملات اوراق سلف استاندارد از معافیت مالیاتی برخوردار است.

سازوکار قراردادهای سلف‌موازی استاندارد

به طور کلی دوره معاملاتی قرارداد سلف‌موازی را می‌توان به سه مرحله دسته‌بندی کرد که عبارتند از:

1-‌ مرحله عرضه اولیه: در این مرحله دارایی پایه پذیرفته شده (طی شرایط و ضوابط مربوطه) مطابق با قرارداد سلف موازی عرضه می‌شود. قبل از عرضه اولیه (مانند تمام معاملات فیزیکی) مواردی نظیر حداقل خرید، قیمت پایه، سررسیدتحویل، مشخصات دارایی پایه و سایر موارد مربوطه کاملا مشخص می‌شوند. عرضه اولیه می‌تواند به‌صورت حراج حضوری، عرضه گسترده با قیمت ثابت و. . . . انجام پذیرد که در سنوات قبل و در حال حاضر بورس کالا روش عرضه گسترده با قیمت ثابت را برگزیده است. لازم به ذکر است در این بخش هر ورق سلف موازی، حجم معینی از دارایی پایه را براساس قیمت مشخص در بر گرفته (لذا هر برگ از اوراق سلف موازی دارای قیمت معینی است) و کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی می‌توانند پس از اخذ کد معاملاتی از بورس کالای ایران، به مقدار درخواستی برگه‌های اوراق سلف موازی استاندارد مبتنی را بر کالا را خریداری کنند.

2-‌ معاملات ثانویه: پس از گذشت مدت زمان معین و تخصیص این اوراق به خریداران عرضه اولیه، خریداران و دارندگان می‌توانند در بازار ثانویه این اوراق را (مانند سایر اوراق بهادار) دادوستد کنند. بدیهی است روش مبادله در بازار ثانویه براساس روش حراج پیوسته است. در پایان آخرین روز معاملاتی، نماد معاملاتی جهت انجام امور تحویل و تسویه نهایی متوقف خواهد شد.

3-‌ تسویه

قراردادهای سلف‌موازی استاندارد پس از آخرین روز معاملاتی وارد فرآیند تحویل شده که این فرآیند براساس اختیار خرید فروشنده و اختیار فروش خریدار به دو روش «تسویه نقدی» و «تسویه فیزیکی» صورت می‌گیرد. به عبارتی، خریدار براساس مواردی مانند قیمت کالا در سررسید، امکان تحویل و... می‌تواند کالا را تحویل گیرد (تسویه فیزیکی) یا اینکه کل مبلغ خرید به همراه حداقل سود تعیین شده را از فروشنده (تسویه نقدی) دریافت کند. فروشنده نیز براساس شرایط تعریف شده می‌تواند کالا را تحویل داده یا مبلغ خرید به همراه حداکثر سود تعیین شده را به خریدار اعطا کند. در هر صورت طرف‌های معامله باید تا ساعت 16 روز بعد از آخرین روز معاملاتی به اتاق پایاپای اعلام آمادگی کنند.

ارکان اجرای اوراق سلف موازی استاندارد

همان‌گونه که عنوان شد یکی از بزرگ‌ترین ریسک‌های انتشار اوراق سلف موازی، ریسک نکول خریدار و فروشنده بوده که به منظور پوشش و کاهش ریسک‌های مربوطه، برای انتشار، عرضه و معامله آن ارکان اجرایی تعریف شده که در ادامه به آنها اشاره می‌شود.

عرضه‌کننده: کلیه اشخاصی که براساس قوانین و مقررات اقدام به عرضه این اوراق در بورس کرده و متعهد به تحویل کالا طبق مفاد دستورالعمل بورس کالای ایران هستند.

مشاور: نهادی که به نمایندگی از عرضه‌کننده تمام مراحل از دریافت موافقت اصولی تامین مالی از طریق انتشار اوراق سلف‌موازی استاندارد تا عرضه نهایی آن را بر عهده می‌گیرد.

متعهد پذیره‌نویس: شخصی ثالث که خرید اوراقی را که ظرف مهلت «پذیره‌نویسی» به فروش نرسیده‌اند را متعهد می‌شود.

هیأت پذیرش: این هیأت با توجه به مستندات ارائه شده از طرف مشاور، درخواست عرضه اوراق را بررسی و در صورت احراز شرایط تایید می‌کند.

عامل فروش: نهادی که عاملیت فروش محصولات را بر عهده می‌گیرد که در حال حاضر کارگزاری‌ها این مسئولیت را بر عهده دارند.

بازارگردان: نهادی است که با اخذ مجوز لازم با تعهد به افزایش نقدشوندگی و تنظیم عرضه و تقاضای اوراق بهادار معین و تحدید دامنه نوسان قیمت آن، به دادوستد این اوراق می‌پردازد.

در خاتمه به نظر می‌رسد بورس کالای ایران در سیر تکاملی خود توجه کافی به گسترش ابزارهای نوین معاملاتی (به‌خصوص قراردادهای سلف موازی استاندارد) داشته و در آینده‌ای نزدیک حجم قابل توجهی از معاملات به ثبت رسیده را به خود اختصاص دهند.

* مدیر واحد کالا و انرژی کارگزاری تامین سرمایه نوین