مرکبات، خوشمزه و پرسود

مرکبات یکی از مهم‌ترین میوه‌های گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان است که خاستگاه اصلی آن ایران، هند، چین، ژاپن و برخی کشور‌های آسیای جنوب شرقی است. ایران با تولید تقریبی 4میلیون تن مرکبات (تقریبا نیمی از آمار تولید متعلق به پرتقال است) با سطح تقریبی 260 هزار هکتار (حدود 4درصد سطح زیر کشت مرکبات دنیا) و متوسط عملکرد 18 تن در هکتار جزو هشت‌کشور عمده تولید‌کننده این محصول در دنیا است که در این میان استان مازندران (با تولید5/1 تا 7/1 میلیون تن در سال) بیشترین سهم در تولید مرکبات را دارا بوده و پس از آن استان‌هایی نظیر گلستان، گیلان، فارس، کرمان و هرمزگان از دیگر تولید‌کنندگان مهم مرکبات کشور هستند.

در کشور ما مرکبات در سه ناحیه کشت شده و پرورش داده می‌شود از جمله ناحیه شمال ایران از آستارا تا گرگان که ارقام مختلفی از مرکبات کشت می‌شود. محدودیت‌های اقلیمی (سرما و خشکی) موجب شده بیشتر تراکم باغ‌های مرکبات در نواحی چابکسر تا بهشهر متمرکز باشند. ناحیه مرکزی شامل شهرهای قرار گرفته در مرکز ایران همچون فارس، کرمان، جیرفت، بم و غیره بوده که بیشتر دارای روزهای آفتابی به همراه رطوبت نسبی پایین هستند.

بارندگی این نواحی پایین بوده، بنابراین در تابستان نیاز به چندین نوبت آبیاری بوده تا گیاه عملکرد و کیفیت محصول مناسبی داشته باشد و ناحیه سوم یعنی نواحی ساحلی جنوب (بندرعباس و سواحل دریای عمان)، این نواحی عاری از یخبندان، با رطوبت نسبی بالا و گرمای زیاد در تابستان است. در این ناحیه لیموی خارکی از کیفیت خوبی برخوردار بوده و از دیدگاه تجارت جهانی مرکبات ارزشمندترین محصول باغی است. دو بازار عمده برای گونه‌های متفاوت مرکبات موجود است بازار مرکبات تازه و انواع فرآوری شده (بیشتر منظور آبمیوه به‌ویژه آب پرتقال است). سهم عمده تولید مرکبات در جهان متعلق به پرتقال است اگرچه گونه‌های دیگر مانند انواع لیمو‌ها، نارنگی و گریپ فروت هم در صنعت مرکبات دنیا بسیار پراهمیت هستند.

تولید و مصرف مرکبات از دهه 80 میلادی سیر صعودی داشته و تقاضا برای انواع مرکبات در سطح جهانی با افزایش قابل توجه همراه بوده است. میزان تولید سالانه مرکبات در دنیا حدود 70 میلیون تن تخمین زده می‌شود. حدود نصف این مقدار (35میلیون تن) مربوط به تولید پرتقال است. افزایش سطح زیر کشت، بهبود حمل‌و‌نقل و بسته‌بندی، دستمزد‌های بالاتر و تمایل مصرف‌کنندگان به محصولات سالم از دلایل افزایش تولید بوده و سطوح بالای تولید در طول یک دهه سبب کاسته شدن از نرخ افزایش کشت و کار‌های جدید شده است. مرکبات تقریبا در تمام مناطق دنیا پرورش داده می‌شود. 140کشور تولید‌کننده مرکبات در دنیا وجود دارد. حدود 70درصد کل تولید جهانی در نیمکره شمالی انجام می‌شود، به‌ویژه در کشور‌های مجاور اقیانوس مدیترانه و ایالات متحده. از سوی دیگر در نیمکره جنوبی کشور برزیل یکی از بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان مرکبات است. در کشور آمریکا، ایالت‌های کالیفرنیا، آریزونا و تگزاس مهم‌ترین تولید‌کننده‌های مرکبات تازه هستند و ایالت فلوریدا از مهم‌ترین تولید‌کنندگان آب پرتقال و گریپ فروت (حدود 100میلیون بسته 90پوندی) است.

کشور چین می‌تواند از بازیگران مهم صنعت آب‌پرتقال و محصولات فرآوری شده مرکبات دنیا باشد ولی تعرفه‌های بالا سبب شده بازار داخلی مرکبات در چین مقرون به‌صرفه‌تر باشد. اگرچه مرکبات از آسیای جنوب شرقی منشا گرفته اما به علت عملکرد پایین، هزینه‌های بالای تولید و بازار‌رسانی و مشکلات آفات و بیماری‌ها تولید در این مناطق دنیا پایین آمده است. در سال‌های اخیر اتحادیه اروپا دچار افت در تولید مرکبات شده اگرچه تولید نارنگی کلمانتین در اسپانیا به علت شهرت بالایی که بین مصرف‌کنندگان دارد، افزایش نشان می‌دهد. صنعت تولید آب پرتقال دنیا دو بازیگر اساسی دارد؛ ایالت فلوریدا در آمریکا و سائو پالو کشور برزیل. این دو حدود 85 درصد بازار جهانی آب پرتقال را در دست دارند. برزیل 99درصد تولید خود را صادر می‌کند درحالی‌که 90درصد تولید فلوریدا در خود آمریکا مصرف می‌شود.

آب پرتقال در سطح جهانی به‌صورت کنسانتره یخ زده جابه‌جا می‌شود تا هزینه‌های حمل‌و‌نقل و نگهداری آن کاهش یابد. هم‌اکنون به ازای هر ایرانی سالانه 45کیلوگرم انواع مرکبات همچون پرتقال، نارنگی، لیموشیرین، لیموترش و گریپ‌فروت در کشور تولید می‌شود. میانگین سرانه جهانی تولید مركبات برای هر نفر 10 كیلوگرم است بنابراین میزان تولید مركبات در ایران 5/4 برابر سرانه تولید این محصول در جهان است. تمام این آمار نشانگر ظرفیت بالای کشور برای توسعه تولید و صادرات مرکبات است. روسیه سالانه بخش زیادی از نیاز مرکبات خود را وارد می‌کند اما نبود امکانات حمل‌و‌نقل دریایی به کشور روسیه باعث شده ایران از بازار 500 هزار تنی مرکبات وارداتی به این کشور، فقط 100 هزار تن سهم داشته باشد. مشکل دیگر آفات و بیماری‌ها و عدم وجود یک سیستم مدیریتی قوی برای مبارزه با این مشکل رو به گسترش است. ایجاد واحد‌های پژوهشی و گلخانه‌های تولید نهال‌های عاری از ویروس می‌تواند در حل این مشکل بسیار کمک‌کننده باشد و مورد بعدی همان مشکل اساسی کشاورزی ایران یعنی کم‌آبی و خشکسالی است که باید در این زمینه هم حتما تمهیدی اندیشیده شود.

* کارشناس کشاورزی