شیشه؛ اختراع فینیقی‌ها

شیشه را نخستین بار و در هزاره چهارم پیش از میلاد فینیقی‌ها ساختند و سپس ملل و اقوام دیگر چون مصریان، ایرانیان‌، هندیان و دیگران نیز موفق به ساخت شیشه شدند. در تعریف شیشه گفته شده که شیشه جسمی است شفاف و شکننده. شیشه مخلوطی است از سلیکات‌های قلیایی که از ذوب و سپس شکل دادن آنها با دست یا قالب، پدید می‌آید و از آنجا که شیشه دارای شکل هندسی نیست، می‌توان آن را به شکل‌های دلخواه درآورد.

ظرف شیشه‌ای به رنگ زرد صدفی و خطوط شکسته موج‌دار (مکشوف در یکی از گورستان‌های لرستان)، یک گردنبند شیشه‌ای متعلق به 2250 سال پیش از میلاد که دارای دانه‌های آبی رنگ است (متعلق به ناحیه شمال غربی ایران)، قطعات شیشه‌ای مایل به سبزی که در کاوش‌های باستان‌شناسی در لرستان، شوش و حسنلو به دست آمده است و همچنین دیگر قطعه‌ها و نمونه‌های دیگر که به هزاره‌های سوم و دوم پیش از میلاد تعلق دارد و حتی نمونه‌های اندکی از آنها در موزه آبگینه و سفالینه تهران هم موجود است، نشانگر قدمت این صنعت ارزنده و این هنر اصیل در کشور ما است.

جام‌های بلورین و دکمه‌های ظریف شیشه‌ای به جا مانده از دوره هخامنشی نمونه‌هایی از شیشه‌های دمیده در قالب و قطعه‌های زیبای شیشه‌ای که به‌گونه‌ای هنرمندانه تراش داده شده‌اند، همگی به دوران ایران‌باستان تعلق دارند و حاکی از رونق و اعتبار شیشه‌گری از آغاز تاریخ مدوّن ایران تا قرن هفتم است.شواهد و نیز نمونه‌هایی که از نقاط مختلف مانند شوش، ری، ساوه و نیشابور به دست آمده نشان می‌دهد در دوره اسلامی نیز ظروف گوناگون شیشه‌ای مانند بطری، قوری، عطردان، گلدان و فنجان ساخته می‌شده است.

قرون پنجم تا هفتم قمری را ‌باید اوج صنعت شیشه‌گری در ایران به حساب آورد، زیرا در دوران مذکور، صنعتگران به شیوه‌های جدیدی روی آوردند و استفاده از قالب‌های گوناگون با نقوش برجسته و فرورفته را رواج داده و حک و تراش روی شیشه را نیز برای غنای کارشان به خدمت گرفتند. در همین دوران است که نقاشی‌های گوناگون از قبیل گل‌های تزیینی، شکل جانوران و استفاده از اشعار و آیات قرآن با رنگ‌های متنوع، به‌عنوان عاملی مکمل وارد شیشه‌گری دستی ایران می‌شود.

در دوره صفویه نیز ظروف مختلف شیشه‌ای در مناطق مختلف ایران چون اصفهان، شیراز، گرگان و جاهای دیگر ساخته می‌شد که نمونه‌های متعددی از آن در موزه‌ها و دیگر مراکز هنری در ایران و سایر ممالک جهان موجود است. در حال حاضر، حدود 35کارگاه تنها برای تولید شیشه دست‌ساز و حدود 30کارگاه شیشه قالبی‌ساز و دست‌ساز و در مجموع حدود 65کارگاه شیشه‌گری تنها در شهر تهران به کار تولید انواع و اقسام محصولات شیشه‌ای می‌پردازند که ضمن حجم چشمگیر تولید در سال، توانسته‌اند با تهیه و عرضه انواع و اقسام فرآورده‌های شیشه‌ای مصرفی و تزیینی و به‌ویژه شیشه‌های واجد ارزش‌های هنری، مشتاقان بسیاری در داخل و خارج کشور به دست آورند.

حتی شیشه دست‌ساز ایران نیز در زمره یکی از اقلام صادراتی صنایع دستی قرار گرفته است و اکنون با شیشه‌های دست‌ساز دیگر کشورها رقابت می‌کند. هر چند طی سال‌های اخیر صادرات در این حوزه دستخوش مشکلاتی شده است. مواد اصلی شیشه‌گری عبارت است از: سنگ سیلیس، شیشه‌خرده، سنگ آهک، کربنات دو سود، بُراکس، شوره، نیترات‌ها و برخی مواد قلیایی دیگر. رنگ‌های مصرفی را نیز بیشتر اکسیدهای مختلف فلزی نظیر کبالت، مس، آهن، منگنز، کُرم و غیره و نیز نمک‌های فلزی، گوگرد، کربن و غیره تشکیل می‌دهد. باید گفت هر کارگاه به طور معمول، در تهیه مناسب رنگ خاصی تخصص و مهارت دارد.

ابزار کار کارگاه‌های شیشه‌گری نیز مشتمل است بر لوله دم، الکتروموتور و پمپ باد، واگیره، دوشاخه، قیچی، قاشق چوبی مخصوص و دستگاه که در مجموع وسایلی بسیار ساده و ابتدایی محسوب می‌شوند. در هر کارگاه شیشه‌گری، تعدادی کوره ذوب وجود دارد که طی ساخت انواع تولیدات از آنها استفاده می‌شود.برای آنکه شیشه‌گران بتوانند تعداد بیشتری رنگ به کار برند، معمولا از چند کوره استفاده می‌شود.

همچنین در هر کارگاه، یک یا چند گرمخانه وجود دارد که شیشه‌ها پس از ساخت، درون آنها قرار می‌گیرد تا به تدریج و با کاهش دمای گرمخانه و سرانجام پس از گذشت زمانی حدود 24 تا 48ساعت از گرمخانه که دمای آن به صفر درجه سانتی‌گراد رسیده است، خارج می‌شوند تا به این نحو و ضمن تنش زدایی، از شکسته شدن شیشه‌ها به سبب اختلاف دمای بالایی که میان فضای کارگاه و فضای بیرونی وجود دارد، جلوگیری شود.

برای تولید شیشه دست‌ساز که در اصطلاح به آن «شیشه فوتی» نیز می‌گویند، نخست مواد اولیه مصرفی را که معمولا خرده‌شیشه است، در کوره می‌ریزند و حرارت می‌دهند تا به‌صورت مذاب درآید. این کار، یعنی تبدیل شیشه‌خرده به شیشه مذاب، به‌نسبت درجه حرارت کوره میان 36 تا 48ساعت به طول می‌انجامد.

هنگامی که شیشه به‌صورت کاملا مذاب درآمد، استادکار با بهره‌گیری از لوله دم که لوله‌ای است فولادی به طول 100 تا 120سانتی‌متر و استفاده از ابزار ساده دیگری چون قالب‌ها، انبر، قیچی و غیره به شیشه به طریق دست‌ساز شکل می‌دهد. تولید محصولات با کیفیت مطلوب، در گرو صبر‌، حوصله، هنر، ممارست و کسب تجربه طی سالیان طولانی است.