شهری‌ها و روستاییان مصرف‌گرا‌تر شده‌اند

در روزگار نه چندان دور جامعه روستایی از نوعی خوداتکایی برخوردار بود و روستاییان تمام یا بخش قابل توجهی از نیازهای خود را تولید می‌کردند و کمتر نیاز پیدا می‌کردند که مایحتاج خود را از بازار خریداری کنند. اما شاید بتوان به جرات گفت که در یک دهه اخیر، الگوی مصرف در روستاها تا حدود زیادی تغییر یافته و به دنبال مصرف گرا‌تر شدن جامعه شهری، روستاییان نیز تمایل بیشتری به مصرف محصولات و کالاهای مختلف پیدا کرده‌اند. فعالان اقتصادی و کارشناسان بر این باورند که مانند گذشته، پویایی و نشاط لازم در جامعه روستایی وجود ندارد و روستاییان علاقه‌مند هستند که الگوی مصرف مشابه شهری‌ها داشته باشند.

در عین حال عدم توازن در قیمت خرید و فروش محصولات کشاورزی و بی‌برنامگی موجود در این زمینه، تأثیر تبلیغات رسانه‌ها و امکان خرید محصولات و کالاها با قیمت پایین‌تر و به شکل آسان‌تر موجب تغییر الگوی مصرف روستاییان شده است. این در حالی است که جامعه شهری پرمصرف‌تر شده و نوع زندگی شهری به گونه‌ای است که مصرف مواد و محصولات مختلف را ایجاب می‌کند. «فرصت امروز» در چند گفت‌وگو و یادداشت میزان و نوع مصرف در شهرها و روستاها را مورد بررسی قرار داده است.

علیرضا چتری:
روستاییان الگوهای مصرف شهری‌ها را می‌پسندند

علیرضا چتری، عضو اتاق بازرگانی زنجان معتقد است که مانند گذشته، پویایی و نشاط لازم در جامعه روستایی وجود ندارد و روستاییان علاقه‌مند هستند که الگوی مصرف مشابه شهری‌ها داشته باشند.

گفته می‌شود که در سال‌های اخیر، جامعه روستایی متکی بر تولیدات کارخانه‌ها و تولیدات بیرون از جامعه خود شده است. فکر می‌کنید این موضوع چه دلایلی دارد؟

در حال حاضر وضعیت در بسیاری از روستاها به گونه‌ای شده که یک یا دو نوع محصول تولید می‌کنند و مابقی مواد مورد نیاز خود را از بازار تهیه می‌کنند. البته باید به این موضوع توجه داشته باشیم که برای تولید کردن، جلوی پای تمام روستاییان ترمزهایی قرار دارد. به عنوان مثال تولید نان در روستاها مشکلات خاص خود را دارد و بسیار زمانبر است و باید مراحل زیادی را طی کند. این در حالی است که مانند گذشته، پویایی و نشاط لازم در جامعه روستایی وجود ندارد و روستاییان دیگر رغبت از خود نشان نمی‌دهند که خود را به زحمت بیندازند و علاقه‌مند هستند که الگوی مصرف مشابه شهری‌ها داشته باشند.

موضوع دیگر این است که در سال‌های اخیر، به دلیل بهبود وضعیت جاده‌ها و راه‌ها، جامعه روستایی رابطه نزدیک‌تری با جامعه شهری دارد و فاصله بین روستاها و شهرها کم شده است. از سوی دیگر وجود شبکه‌های تلویزیونی داخلی و خارجی موجب شده روستایی‌ها هم تمایل پیدا کنند که مصرف‌کننده محصولات و کالاهای تبلیغ شده در شبکه‌های تلویزیونی باشند. زیرا این کالاها را به راحتی و با هزینه کمتر می‌توان خریداری کرد بنابراین دیگر بسیاری از روستاییان هم به کیفیت این محصولات توجه نمی‌کنند و با زحمت کمتری نیازهای خود را از بازار تهیه می‌کنند. مجموعه عوامل مذکور باعث شده که روستاییان هم ترجیح دهند که الگوهای مصرف مشابه جامعه شهری داشته باشند.

بنابراین جامعه روستایی هم بیشتر از تولیدات صنعتی استفاده می‌کند و نسبت به گذشته، کمتر تولیدکننده است؟

بله، همین‌طور است. به طور کلی می‌توان گفت که جامعه روستایی به شکل محدود تولید محصولاتی را که خود مصرف می‌کند انجام می‌دهد.

اینطور مطرح می‌شود که افزایش درآمد روستاییان و همچنین دریافت یارانه نقدی از عوامل مؤثر در تغییر شکل مصرف این قشر از جامعه است. نظر شما در رابطه با این موضوع چیست؟

درآمد روستاییان صرفا از جهت دریافت یارانه نقدی نیست و آنها توانسته‌اند با استفاده از ماشین آلات مکانیزه کشاورزی، محصولات بیشتری را تولید کنند و کشت انواع محصولات را انجام دهند. البته میزان یارانه در روستاهای محروم، مبلغ بزرگی است اما در بعضی روستاها میزان یارانه نقدی عدد قابل توجهی برای خانواده‌ها نیست.

میزان مصرف در جامعه شهری در سال‌های اخیر را چگونه ارزیابی می‌کنید و چه عواملی در رشد مصرف گرایی در شهرها تأثیر داشته است؟

قطعا در سال‌های اخیر عوامل مختلفی موجب شده تا مصرف‌گرایی در میان شهرنشینان نسبت به گذشته افزایش پیدا کند. افزایش درآمد از یک سو و آثار ناشی از تبلیغات رسانه‌ها از سوی دیگر موجب شده که میزان مصرف در جامعه شهری از جامعه روستایی پیشی بگیرد.

***

مسعود دانشمند:
آمار دقیقی در مورد میزان مصرف وجود ندارد

به گفته مسعود دانشمند، دبیرکل خانه اقتصاد ایران آمار دقیقی در مورد میزان مصرف در جامعه روستایی و شهری وجود ندارد.

میزان مصرف در جامعه شهری و روستایی چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارد و این تفاوت ناشی از چیست؟

در مورد این موضوع که هم جامعه شهری و هم جامعه روستایی مصرف‌گرا‌تر شده‌اند، هیچ شکی وجود ندارد. ما هیچ آماری نداریم که براساس آن بگوییم فلان محصول را شهری‌ها بیشتر مصرف می‌کنند یا روستاییان و آماری به این معنا وجود ندارد. در شهرهای بزرگ مانند تهران که دهک مرفه وجود دارد، طبیعتا میزان مصرف بیشتر از روستاها است و دهک‌های بالای جامعه برخی محصولات را بیشتر مصرف می‌کنند. روستاییان خودمصرف هستند، اما آمار دقیقی در مورد میزان مصرف در جامعه روستایی وجود ندارد.

به‌عنوان مثال بسیاری از روستاییان حبوبات مورد نیاز خودشان را تولید می‌کنند. در مورد گوشت هم همین‌طور است و ممکن است چند خانوار دور هم جمع ‌شوند و گوسفندی را سر ببرند و گوشت آن را بین خود تقسیم کنند. اما در مورد نان تفاوت ارزش وجود داشت؛ به این معنا که در شرایطی که روستاییان نان را ارزان خریداری می‌کردند، گندم تولیدی خود را 500 تومان می‌فروختند و با این فرمول تمام روستاییان فروشنده گندم شدند و ترجیح دادند که از نانوایی‌ها، نان مورد نیاز خود را تأمین کنند. در حال حاضر به‌گونه‌ای شده است که تقریبا روستاییان گندم تولیدی خود را مصرف نمی‌کنند. البته این یک روال غلطی بود که اتفاق افتاد.

بنابراین الگوی مصرف در روستاها تغییر کرده است و دیگر خوداتکایی در روستاها وجود ندارد؟

بله، اصولاً الگوی مصرف تغییر کرده و روستاییان هم بخش قابل توجهی از تولیدات خود را از بازار خریداری می‌کنند.

آیا این تغییر الگوی مصرف در روستاها را می‌توانیم ناشی از افزایش درآمد جامعه روستایی بدانیم؟

خیر، این موضوع از عدم توازن در قیمت خریدوفروش محصولات کشاورزی و بی‌برنامگی موجود در این زمینه ناشی می‌شود. اگر قیمت محصولات کشاورزی و دامی آزاد باشد، جامعه روستایی هم سعی خواهد کرد که خود مصرف شود اما در حال حاضر به دلیل نبود این توازن، روستاییان از خوداتکایی فاصله می‌گیرند.

میزان مصرف در شهرهای بزرگ در مقایسه با شهرهای کوچک چه تفاوتی دارد؟

میزان و نوع مصرف در شهرهای بزرگ و کوچک با یکدیگر تفاوت دارد. در شهرهای بزرگ میزان و نوع مصرف نسبت به شهرهای صنعتی و شهرهایی که مرکز خرید روستایی هستند، متفاوت است اما متأسفانه نمی‌توان آمار دقیقی را استخراج کرد. در شهرهایی که مرکز خرید روستایی هستند، نوع مصرف متفاوت است، چون در بیشتر آنها کشاورزی غالب است و در این شهرها کشاورزان تولیدات خود را به شهری‌ها می‌فروشند. یکی از شهرهایی که دچار این دگردیسی شد و از مرکز خرید روستایی به شهری توریستی و سپس صنعتی تبدیل شد، اصفهان است. ولی متأسفانه مرکز آمار ایران که باید آماری در مورد مصرف در جامعه شهری و روستایی داشته باشد تا مسئولان بتوانند براساس آن در مورد توزیع محصولات و کالاها برنامه‌ریزی کنند، آماری در این خصوص ارائه نمی‌دهد.

علیرضا بوستانی:
روستاییان انگیزه‌ای برای خوداتکایی ندارند

علیرضا بوستانی، عضو هیأت نمایندگان اتاق بازرگانی خراسان رضوی معتقد است که کم‌آبی و خشکسالی‌های پی‌در‌پی، عدم حمایت دولت از بخش کشاورزی و عدم تجهیز واحدهای دامداری‌ها و کشاورزی به سیستم‌های مکانیزه موجب افزایش قیمت تمام شده محصولات کشاورزی و دامی شده و به این ترتیب، در روستاها انگیزه‌ای برای تولید و خوداتکایی باقی نمانده است.

به نظر شما چرا در جامعه روستایی تا حدودی الگوهای مصرف تغییر کرده است. این موضوع که روستاییان دیگر خود اقدام به تولید نمی‌کنند، به دلیل نقش رسانه‌ها و تبلیغات است یا مسائل دیگری در این موضوع مؤثر بوده است؟

طبیعتا تبلیغات رسانه‌ها جامعه را به سمت مصرف‌گرایی برده است، اما مشکل اصلی در روستاها این است که دیگر جاذبه‌ای برای تولید وجود ندارد. در عین حال، کم آبی و خشکسالی‌های پی‌در‌پی، عدم حمایت دولت از بخش کشاورزی و عدم تجهیز واحدهای دامداری‌ها و کشاورزی به سیستم‌های مکانیزه موجب افزایش قیمت تمام شده محصولات کشاورزی و دامی شده است و به این ترتیب، در روستاها انگیزه‌ای برای تولید و خوداتکایی باقی نمانده است و دیگر برای افراد ساکن در روستاها توجیه ندارد که محصولات مورد نیاز خود را تولید کنند. این در حالی است که در روستاها هم اجناس موجود در سوپرمارکت‌ها قیمت پایین‌تری نسبت به آنچه توسط خود روستاییان تولید می‌شود، دارد. اما موضوعی که در حال حاضر وجود دارد این است که قیمت تمام شده محصولات کشاورزی و دامی و هر آنچه که خود روستاییان می‌توانند تولید کنند، به‌مراتب بیشتر از آنچه است که می‌توانند خریداری کنند.

افزایش میزان درآمد روستاییان چه تأثیری در آنچه اشاره کردید، داشته است؟

من افزایش درآمدی را در روستاها مشاهده نمی‌کنم. البته در برخی روستاها افزایش قیمت زمین موجب شده است که به شکل بی‌حساب و کتاب پول هنگفتی در اختیار بعضی از روستاییان قرار بگیرد وگرنه غیر‌از این افزایش درآمد دیگری در روستاها مشاهده نمی‌شود که موجب مصرف‌گرایی شده باشد.

در حال حاضر میزان مصرف در جامعه شهری چه وضعیتی دارد؟ گفته می‌شود که افزایش میزان درآمد شهرنشینان و تبلیغات رسانه‌ها و تغییر الگوهای زندگی، افزایش میزان مصرف در جامعه شهری را به دنبال داشته است. این موضوع چقدر واقعیت دارد و آیا جامعه شهری پرمصرف‌تر از جامعه روستایی است؟

جامعه شهری پرمصرف‌تر است و نوع زندگی شهری در جامعه امروز به‌گونه‌ای است که مصرف مواد و محصولات مختلف را ایجاب می‌کند بنابراین شهرنشینان نسبت به گذشته مصرف‌گرا‌تر شده‌اند. ضمن اینکه وجود هایپرمارکت‌ها و فروشگاه‌های زنجیره‌ای، انگیزه بسیاری برای خرید کردن ایجاد می‌کند.

افزایش میزان درآمد در جامعه شهری چه تأثیری بر رشد میزان مصرف کالاها و محصولات داشته است؟

این موضوع مؤثر بوده است. البته در دو سال اخیر میزان مصرف در جامعه شهری کاهش یافته و حتی سفره بسیاری از خانوارهای شهری کوچک‌تر شده است زیرا در جامعه رکود حاکم بود و مردم از درآمد کمتری برخوردار بودند. اما در سال‌های قبل از آن درآمد مردم بیشتر بود و از همین رو مصرف‌گرا‌تر بودند.