سوخته‌ های نفیس

هنر جلوه‌های گوناگونی دارد. کار دست است و سوی چشم. گاهی رنگ است و چنگ و گاه نقاشی و کتابت.گاه نقش خاطره است بر دار و گاهی ثبت تاریخ روی دیوار. هنر مورد نظر ما در این شماره هنر سوخت است که با عنوان کامل‌تر سوخت چرم شناخته می‌شود. گفت‌وگوی ما با استاد علی خوشنویس‌زاده را به تفضیل بخوانید.

علی خوشنویس‌زاده اصفهانی متولد 1337 اصفهان است. از 12 سالگی به این حرفه-هنر روی آورده و نزدیک به 50سال است که به این کار مشغول است. نشان درجه یک هنری دارد و در اداره کل سازمان میراث فرهنگی و دانشگاه هنر اصفهان تدریس می‌کند. کارهای متعددی در زمینه تخصصی‌اش انجام داده و فعالیت‌های زیادی را برای زنده نگه داشتن این هنر دیرپا صورت داده است. استاد خوشنویس‌زاده چندین نمایشگاه داخلی و خارجی هم برگزار کرده و 75 جایزه و لوح تقدیر دریافت کرده است. آثار استاد در موزه ملی ایران و موزه‌ها و مجموعه‌های شخصی موجود است. ضمنا در سال 1391 موفق به اخذ تاییدیه مهر اصالت از سازمان جهانی یونسکو شده است.

شروع کار

استاد خوشنویس‌زاده از نحوه شروع به کارش می‌گوید و اینکه یک شغل خانوادگی را برای خودش انتخاب کرده: هنر سوخت چرم در خانواده ما موروثی بود و این کار را از 12 سالگی نزد پدرم، حسین خوشنویس‌زاده آغاز کردم. هنر سوخت یک هنر ده‌گانه است و هنرهایی چون طراحی، نقاشی، تذهیب، تشعیر، خوشنویسی، منبت، معرق، لایه چینی، صحافی و طلاکوبی را در برمی‌گیرد و کسی که می‌خواهد در این رشته فعالیت کند باید به این 10 هنر مسلط و مجهز باشد.

از طرفی هم چون پدرم در دارالفنون و هنرستان هنرهای زیبای تهران تدریس می‌کردند، ارتباطات خوبی برقرار شد تا نزد اساتیدی چون موسی تجویدی، محمد تجویدی، حسین بهزاد و حسن زرین، خط، نقاشی، خوشنویسی، تذهیب، مینیاتور و. . . یاد بگیرم. این را هم بگویم که این حرفه خیلی فراگیر نبوده و جمعی از اساتید قدیمی به خاطر محدودیت و زمان‌بر بودن، خودشان کار کارگاهی انجام می‌دادند.

حدود 10 سال بعد به اصفهان برگشتم و نزد حاج مصور الملکی هم کار کردم و حدود 50 سال است که در عرصه این هنر مشغول کار هستم و کلاس‌هایی را برای هنرجویان در دانشگاه هنر و سازمان میراث فرهنگی برگزار می‌کنم. 12،10 سال پیش هم کارگاه شخصی‌ام را دایر کردم. زمینه‌های مورد علاقه‌ام بیشتر صورت‌گری، شکارگاه، گل و مرغ، جانورسازی، ابرسازی و طبیعت است. الهام‌بخش من در حوزه کاری ادبیات عرفانی و خمسه حکیم نظامی است. این را هم اضافه کنم که بعضی از کارهای ساخته شده به‌صورت ترکیبی انجام می‌شود.

پیشینه

پیشینه هنر سوخت چرم به تاریخ (771- 911) هجری قمری و دوره تیموریان باز می‌گردد. در دوره تیموری و به کوشش بایسنقر میرزا در سمرقند و بعد بخارا یک فرهنگستان چندمنظوره ساخته شد که به مدت یک قرن خدمات فرهنگی و هنری انجام می‌داد و باعث پا گرفتن و ترویج بسیاری از هنرهای اصیل و کهن ایرانی شد. پس از انتقال حاکمیت به اصفهان، در دوره صفویه این هنر به اوج و کمال خودش رسید. این هنر از دوره تیموری تا دوره قاجار به‌صورت جلد مطرح می‌شود که اکثرا جلد قرآن و کتب مذهبی بوده و گاهی آثار عرفانی کار ‌می‌شده که این مجلدات بسیار نفیس هستند.

از اواخر قرن دوم تا اوایل قرن سوم هجری قمری، زید بن ثابت بیشتر نسخه‌های کتابت شده را به طور کامل جمع‌آوری کرد. این کار به نوعی نسخه‌برداری و الگوبرداری بود که بعد از این تاریخ انجام گرفت.چون این نسخ گردآوری شده جلد محکمی برای محافظت لازم داشته باید از این روش استفاده می‌کردند تا محتویات آن ماندگار باشد و آسیب نبیند. دست نوشته‌ها و قرآن‌های نفیس همگی به این شکل حفظ شده‌اند. تا قبل از دوره تیموری طرح‌های روی جلد، ساده با اشکال هندسی بودند و بعد از آن به تدریج طرح‌های اسلیمی و ختایی هم مورد استفاده قرار گرفت که تا پایان دوره قاجار منحصرا به‌صورت جلد برای کتب مذهبی انجام می‌پذیرفت.

از آثاری که در موزه‌ها نگهداری می‌شود 99 جلد قرآن و یک جلد از شاهکار نظامی موجود است. در سال‌های پایانی دوره قاجاریه این حرفه وارد فاز جدیدی شد که آن کار تابلو است. این کار به همت استاد میرزا عباس ذوالفنون بنیان‌گذاری شد که دو تابلوی نفیس کاخ صاحبقرانیه ماحصل کار اوست. به‌طور کلی هنر سوخت روی تابلو حدود 90 سال قدمت دارد و می‌توان گفت نسبت به دیگر شاخه‌های این هنر جدیدتر است.

شیوه کار

استاد خوشنویس درباره نحوه کار توضیح می‌دهد که این یک حرفه سخت و وقت‌گیر است و نیاز به آرامش و تمرکز فکری بالا دارد و از عهده هر کسی برنمی‌آید. قبل از هر چیز هنرآموز باید هنرهای ده‌گانه را یاد بگیرد و به آنها اشراف داشته باشد. طرح اولیه در ابتدا روی پوست طراحی می‌شود؛ بعد از آن کارهای مختلفی از جمله معرق‌کاری، منبت و برجسته‌کاری، لایه‌چینی انجام می‌شود و بعد از درزگیری با طلای 24 عیار خوشنویسی و طلاکوبی صورت می‌گیرد. همه این کارها به وسیله ابزارهایی که بیشتر فلزی است، انجام می‌شود. وسیله‌ای به نام نقش‌بر که از چاقوی جراحی و کاتر تیزتر است. شفره که مخصوص برداشتن ضایعات پوست است و مشته فلزی که برای کوبیدن است.

ابزار نگارگری و طراحی به اضافه انواع قلم و تیغه و قلم‌تراش، سایر وسایل این کار را تشکیل می‌دهند. از استاد درباره علت نام‌گذاری این هنر به سوخت چرم می‌پرسم که در پاسخ می‌گوید: دو وجه تسمیه برای این هنر وجود دارد؛ یکی اینکه تابلوهای سوخت نسبت به تابلوهای مینیاتور دارای رنگ‌های تیره هستند برخلاف مینیاتور که از رنگ‌های شاد و روشن استفاده می‌شود. یک روایت دیگر این است که بعد از برش نقوش روی چرم، برای معرق اثر احتیاج به یک حرارت ملایم هست تا نقش‌ها تثبیت شوند، چرا که پوست در اثر گرما و رطوبت منبسط و منقبض می‌شود.

خوشنویس‌زاده از کارهایی که انجام داده هم مختصر توضیحی می‌دهد: بیش از 50 تابلو به همین روش ساخته‌ام که نام و نشان آنها در سایت نخبگان آسمان هنر ایران و جوان نیوز اصفهان موجود و قابل دسترسی است. انواع جلد و تابلو برای مجموعه‌دارها و موزه‌های دولتی کار کرده‌ام. به‌عنوان مثال 5 هزار جلد کتاب با پشتیبانی وزارت ارشاد برای مقامات دولتی (فرهنگی و توریستی) و سفارتخانه‌ها و رایزنی‌های فرهنگی کشور تهیه کردم. کارهایی از این قبیل بیشتر مواقع ارجاع می‌شود و خیلی بیکار نیستم.

از استاد سوال می‌کنم ساخت یک تابلو چقدر وقت می‌برد؟ در پاسخ می‌گوید: برای یک تابلوی کوچک حداقل شش ماه و برای برخی آثار فاخر و ممتاز بین سه تا چهار سال. هزینه‌اش هم حداقل 10 میلیون تومان تمام می‌شود. کارهایی هم داریم که هزینه‌اش به بیش از 70 میلیون تومان هم می‌رسد. این البته به مواردی مثل اندازه و نوع کار بستگی دارد و منحصربه‌فرد است. خوشنویس‌زاده به نخستین کار تابلویی‌اش اشاره‌ می‌کند: سال 1356 یک تابلوی مجلس بزم در ابعاد دو متردر 160 سانتیمتر به سفارش یکی از تجار کار کردم که سه سال زمان برد و الان در پاریس است. اجرتی که بابت آن گرفتم چیزی حدود 60 هزار تومان بود که پول زیادی به حساب می‌آمد.

آقای خوشنویس‌زاده از میزان فراگیری و علاقه‌مندی به این پیشه هنری می‌گوید: این حرفه بیشتر کار موزه‌ای است تا تجاری. بیشتر دست‌ساخته‌ها را در موزه‌ها و نمایشگاه‌های آثار هنری می‌توانید ببینید.مردم عادی خیلی با این پیشه آشنایی ندارند و بالطبع طالبش نیستند چون نیازی به آن ندارند.البته در سه، چهار سال اخیر توجه خوبی به این رشته شده و افرادی هم به سمت این کار آمده‌اند.یادگیری سوخت چرم حوصله و تحمل زیادی می‌خواهد و بستگی به جوهره ذاتی هنرجو و پشتکارش دارد. بعضی‌ها در مدت دو تا چهار سال توانسته‌اند پیشرفت‌های خوبی داشته باشند و کارهای درخور توجهی انجام دهند.

در حال حاضر 33، 34 نفر برای آموزش و فراگیری در کلاس‌ها شرکت می‌کنند که اکثر آنها خانم و زیر 30 سال هستند. البته کلاس‌هایی که میراث فرهنگی برگزار می‌کند محدودیت سنی ندارد و همه می‌‌توانند حضور پیدا کنند. درباره اشتغال هم باید گفت می‌شود به‌عنوان یک شغل هم به این هنر نگاه کرد و آن را هنر- صنعت به حساب آورد. همه اینها درشرایطی است که زمینه کار و شروط اولیه برای فعالیت فراهم باشد. آن وقت با قطعیت بیشتری می‌شود گفت که به صرفه است یا خیر. البته با توجه به رویکرد مثبت به مقوله صنایع دستی باید امیدوار بود تا نتایج مثبت اقدامات صورت گرفته را ببینیم.

برای آینده

آقای خوشنویس‌زاده خواهان حمایت‌های بیشتر و اقدامات کارآمدتر دولتی است و می‌افزاید: مسئولان باید به فکر هنرهای ماندگار و اصیل باشند. دولت باید در زمینه حمایت و نظارت مثل دولت زمان صفویه باشد. وقتی پشتیبانی قوی از هنرمند صورت بگیرد، خود به خود زمینه رشد و شکوفایی فراهم می‌شود و کار هنری و بازار هنری رونق می‌گیرد. من از همه رسانه‌ها، ارگان‌ها، دستگاه‌های اجرایی و مقامات ارشد کشوری می‌خواهم موضوعات فرهنگی را با جدیت و حساسیت بیشتری مطرح و پیگیری کنند.

حمایت از هنرمندان بستر مناسب برای رشد و شکوفایی هنر به وجود می‌آورد. باز هم تاکید می‌کنم پرداختن به موضوعات فرهنگی زمینه‌ساز ارتقای جنبه‌های مختلف فرهنگی و رشد ابعاد اجتماعی در کشور است. هر چقدر در این مقوله‌ها کار و سرمایه‌گذاری کنیم چندین برابر را برداشت می‌کنیم. همه ما باید به فکر پاسداری از ارزش‌ها و اصالت‌ها باشیم.

ارتباط با نویسنده: Ali_elmi1361@yahoo.com