سدهای کشاورزی درگیر اشتباه‌های محاسباتی

برخی سدهای ساخته شده در کشور خشک بوده و بعد از افتتاح هیچ‌گاه آبی در مخزن آنها ذخیره نشده‌است. ساخت این سدها هزینه‌های هنگفتی را به کشور تحمیل می‌کند، اما سازندگان آن به اهداف خود که تامین آب مورد نیاز بخش‌های مختلف است، هیچ‌گاه دست نمی‌یابند. براساس آمارهای وزارت نیرو، بیشتر سدهای ساخته شده توسط وزارت جهاد کشاورزی برای تامین نیازهای محلی، درگیر چنین مشکلاتی هستند. 

سدسازی صنعتی است که مخالفان و موافقان زیادی دارد. طرفداران محیط زیست به دلیل اثر مستقیم سدها بر شرایط اقلیمی مناطق مختلف، تغییر آبدهی رودخانه‌ها، ایجاد اختلال در تخم‌ریزی ماهی‌ها و دلایلی از این قبیل با ساخت سازه‌های بتنی در مسیر رودها مخالف هستند. اما موافقان سدسازی می‌گویند، ایران کشوری خشک است. پراکنش بارش‌ها و نامتناسب بودن آن با نیازهای بخش کشاورزی به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب کشور، همخوانی ندارد.

در نتیجه تصمیم‌سازان ناگزیرند، به روی رودخانه‌ها سد بسازند تا آب را در فصل‌های پربارش ذخیره کرده و مانع از ورود آن به دریا شوند. به این ترتیب، آب ذخیره شده در پشت سدها در فصل کشت و کار به تدریج رهاسازی شده و مورد استفاده کشاورزان قرار می‌گیرد. اما به راستی در میان این همه موافقت و مخالفت در بخش سدسازی، کدام نظریه باید مورد قبول واقع شود. وزارت نیرو همواره در دفاع از اجرای پروژه‌های سدسازی به این ادعای طرفداران محیط‌زیست که می‌گویند سدسازی، صنعتی منسوخ شده در اروپا است، چنین پاسخ می‌دهند که اروپا تمام آب‌های سطحی خود را با ساخت سدهای متعدد مهار کرده و دیگر به ساخت چنین سازه‌هایی نیازی ندارد. با این وجود، سدهایی در کشور وجود دارند که هیچ‌گاه آبی در پشت آنها ذخیره نشده‌است. 

در نتیجه یک پرسش اصلی در ذهن ایجاد می‌شود که در شرایطی که برخی از استان‌ها سدهای خالی دارند و حداکثر آب ذخیره شده در پشت مخازن سدهای موجود کشور هم حدود 60 درصد از حجم آنهاست، چرا باید پروژه‌های سدسازی در ایران ادامه یابد و آیا خالی ماندن این سدها به دلیل اشتباهات محاسباتی است یا دلایل دیگری برای آن وجود دارد. عطاء الله آیت‌اللهی دبیر شورای رسته مهندسی آب جامعه مهندسان مشاور در گفت‌وگو با «فرصت امروز» به این پرسش‌ها این‌گونه پاسخ می‌دهد که تمام سدهای کشور با مطالعات دقیق ساخته می‌شوند و به راحتی نمی‌توان درباره دلیل خشک بودن یک سد قضاوت کرد. 

وی با اشاره به اینکه در جلسه‌های مختلفی که با مسئولان وزارت نیرو داشته‌اند، به ظرفیت نرسیدن سدهای کشور ناشی از خشکسالی‌های اخیر اعلام شده، بر این باور است که کاهش بارش تاثیر نامطلوبی بر منابع آب‌های سطحی کشور و ذخایر سدها داشته است. 

آیت اللهی در پاسخ به این پرسش که آیا ادامه فعالیت سدسازی در استان‌هایی که با سدهای خالی مواجه هستند، منطقی است یا خیر، بیان می‌کند ایجاد سد جدید به ظرفیت منابع آبی هر رودخانه بستگی دارد. باید برای ساخت یک سد روی رودخانه‌ای مشخص، مسائل عدیده‌ای از جمله تاثیر بر پایین‌دست، میزان آبدهی رودخانه و غیره در نظر گرفته شود. اگر همه توجیه‌ها وجود داشته باشد، ساخت سد مانعی ندارد. 

سدهای کوچک درگیر خشکی

موسی امین‌نژاد، مدیرکل دفتر بهره‌برداری از تاسیسات تامین آب شرکت مدیریت منابع آب ایران در گفت‌وگو با «فرصت امروز» از وجود دو تیپ سد در کشور خبر می‌دهد. 

وی می‌گوید، وزارت جهاد کشاورزی عمدتا سدهای کوچکی می‌سازد که نیازهای آبی روستاهای مناطق مختلف را برای کشاورزی تامین کند. سدهایی که وزارت نیرو می‌سازد سدهای بزرگی هستند که سد ملی نامیده می‌شوند. 

به اعتقاد مدیرکل دفتر بهره‌برداری از تاسیسات تامین آب شرکت مدیریت منابع آب ایران، بیشتر سدهای خشک در آذربایجان و حوضه آبخیز دریاچه ارومیه، اردبیل، هرمزگان و مرکزی واقع شده‌اند. 

وی ادامه می‌دهد، این یک واقعیت است که سدهایی توسط وزارتخانه‌های نیرو یا جهادکشاورزی ساخته شده‌اند، اما براساس پیش‌بینی‌هایی که طراحان این سدها داشته‌اند، اهداف تحقق نیافته‌است. زیرا یا اقلیم عوض شده یا در زمان برنامه‌ریزی برآوردهای بالاتری برای سد دیده شده‌است. 

امین‌نژاد تعداد سدهای در حال بهره‌برداری کشور را 642 سد اعلام کرده و اضافه می‌کند که 296 سد از سدهای موجود کشور توسط وزارت جهاد کشاورزی مدیریت می‌شود. حجم آب ذخیره‌شده پشت این دسته از سدها در مقایسه با حجم 48 میلیارد متر مکعبی مخازن سدهای بزرگ بسیار ناچیز است. 

وی بیان می‌کند، عمده سدهای خشک کشور به سدهای ساخته شده به‌وسیله وزارت جهاد کشاورزی مربوط است. دو یا سه سد کوچک هم در بین سدهای وزارت نیرو وجود دارند که در برخی از استان‌ها خشک هستند. 

مدیریت جامع آب یک ضرورت

خشک بودن بخش عمده سدهای ساخته شده توسط وزارت جهاد کشاورزی از بروز معضلی در سیاست‌گذاری‌های آب کشور خبر می‌دهد. به هر حال، بخشی از سرمایه‌های کشور در ساخت این سدها هدر می‌رود. عطاء الله آیت‌اللهی به این پرسش که آیا ساخت سدهای کوچک توسط وزارت جهاد کشاورزی روی آبدهی رودخانه‌ها تاثیر دارد یا خیر، این‌گونه پاسخ می‌دهد که باید مدیریت آب به‌صورت متمرکز در یک وزارتخانه انجام شود. 

وی با بیان اینکه تامین‌کننده آب در ایران یک وزارتخانه و بزرگ‌ترین مصرف‌کننده نیز وزارتخانه دیگری است را یکی از مشکلات کشور توصیف می‌کند. آیت اللهی می‌گوید، اگر سدهایی که توسط جهاد ساخته می‌شود، در بالادست رودخانه‌های دارای سد ایجاد شود، بدون شک روی ذخایر سدهای بزرگ تاثیر خواهد داشت. 

دکتر احمد شانه‌ساز‌زاده، استاد دانشگاه اصفهان نیز در پاسخ به سوال «فرصت امروز» درباره دلایل خالی ماندن برخی سدها در کشور، بر این باور است که گاهی برای برخی سدها مطالعات به درستی انجام نشده و بدون دلیل به این سدها ارتفاع داده شده‌است.  وی اضافه می‌کند، خشکسالی مهم‌ترین دلیل خالی ماندن بخشی از ظرفیت سدهای کشور است. اما به راحتی نمی‌توان گفت، کدام سدها بر اثر خشکسالی و کدام گروه براساس اشتباه محاسباتی خشک هستند.