ساماندهی آوارگان آب جدیدترین دغدغه دولت

دولت ناچار شده آوارگان حاصل از فرونشست زمین را اسکان دهد. به دنبال زیاده‌روی در برداشت از منابع آب زیرزمینی و بروز شکاف در روستای «کوه سفید»، فرماندار داراب از اسکان دادن مردم این روستا در شهرکی جدید خبرداد. پیش از این آورگان آب در استان سیستان و بلوچستان و کرمان بدون اینکه دولت مسئولیتی در قبال آنها بپذیرد، خانه و کاشانه خود را رها کرده و به سرزمین‌های دیگر کوچ کردند. اما با گسترش پدیده فرونشست زمین از منطقه استهبان استان فارس به سمت داراب، دولت برای جابه جایی ساکنان یک روستای 900نفره، برنامه‌ریزی کرده‌‎است.

به گفته دبیر اجرایی طرح احیا و تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی کشور، اگر دولت برای مقابله با افت بیش از حد سفره آب‌های زیرزمینی برنامه نداشته باشد، طی دو دهه آینده 30درصد جمعیت ایران به دلیل کم‌آبی جدی، مجبور به ترک سرزمین خود خواهند شد. عبدالله فاضلی فارسانی، دبیر اجرایی طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی در گفت‌وگو با «فرصت‌امروز» پدیده گردوغبار و فرونشست زمین را جدیدترین بلایای طبیعی اضافه شده به فهرست مشکلات کشور معرفی می‌کند.

وی می‌گوید: این دو پدیده در اثر مشکلات ناشی از مدیریت منابع آب ایجاد شده و باید برای مهار آن برنامه‌ریزی دقیق و جدی داشته باشیم. دبیر اجرایی طرح احیا و تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی با اشاره به اینکه 330 دشت بحرانی و ممنوعه در کشور داریم، بیان می‌کند: 10 تا 20 دشت فوق‌بحرانی در ایران وجود دارد که به دلیل ترک خوردن زمین، روند مهاجرت در آنها آغاز شده‌است.

ترک خوردن زمین تشنه

آبخوان‌هــــای کشــور ســاختارهای پیچیـــده‌ای هستند. یک آبخوان از ذرات ریز و درشت به اندازه رس تا قلوه‌سنگ‌های بزرگ تشکیل شده‌است. با بارش باران بخشی از آب به داخل زمین نفوذ کرده و در اعماق آن ذخیره می‌شود. بابک ایقانیان، کارشناس آب زیرزمینی به «فرصت‌امروز» عنوان می‌کند: «بسته به بافت و ساختار یک آبخوان از یک تا ده‌ها سال طول می‌کشد که آب به داخل زمین نفوذ کرده و به سفره زیرزمینی برسد.»

سفره‌های آب زیرزمینی ذخایری هستند که ایرانیان سالیان سال است، از آن استفاده می‌کنند و منبع تامین آب شیرین برای ساکنان بخش‌های وسیعی از کشور است. حدود 50 درصد از نیازهای مردم از طریق منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود اما در بسیاری از کشورهای جهان، منابع آب زیرزمینی جزو ذخایر احتیاطی به حساب آمده و برای حفظ منافع نسل‌های آینده، هیچ برداشتی از این منابع انجام نمی‌شود.

مجری طرح احیا و تعادل بخشی می‌گوید: در صورتی که برداشت از آب زیرزمینی به اندازه میزان نفوذ آب در اثر بارش‌های هر سال باشد، مشکلی برای سفره‌های زیرزمینی ایجاد نمی‌شود، اما اگر بیش از میزان نفوذ برداشت کنیم، خلل و فرج خاک از آب خالی شده و زمین ترک می‌خورد. وی اضافه می‌کند: قنات به‌عنوان سازه‌ای تاریخی که در ایران باستان استفاده می‌شد، به بهره‌بردار اجازه می‌داد به اندازه نفوذ آب در زمین، از این منابع استفاده کند.

ورود تکنولوژی حفر چاه به کشور سبب شد که مردم به سفره‌های آب زیرزمینی دسترسی پیدا کرده و بیش از میزان تغذیه از منابع آب زیرزمینی برداشت کنند. به گفته فاضلی فارسانی با کاهش سطح سفره آب‌های زیرزمینی، فشار هیدروستاتیک بین آب و ذرات خاک از بین می‌رود. بنابراین، اگر آبرفت روی سنگ سختی قرار گرفته باشد، فرونشست زمین در قالب ترک‌های بزرگ نمایان می‌شود. اما اگر در زیر مخزن آبرفت یک مخزن کارستی وجود داشته باشد، فرونشست در قالب فروچاله‌ها ظاهر می‌شود.

فرونشست، نامحسوس اما دردسرساز

تهران سالانه 36 سانتیمتر پایین می‌رود. این آماری است که سازمان زمین‌شناسی کشور به طور رسمی اعلام کرده‌است. فرونشست زمین پدیده محسوسی نیست. نخستین علائمی که درباره فرونشست و افت جدی سطح سفره‌ آب‌های زیرزمینی به انسان هشدار می‌دهد، همان فروچاله‌ها و شکاف‌هایی هستند که آغاز مرگ آبخوان را به اطلاع برنامه‌ریزان می‌رسانند. البته پدیده رشد لوله هم افت سطح آبخوان در اثر فرونشست را نشان می‌دهد.

به گفته فاضلی چاه‌های غیر‌مجاز و اضافه برداشت چاه‌های مجاز از منابع آب زیرزمینی، بلای فرونشست را بر سر مردم ایران نازل کرده‌است. وی عنوان می‌کند: در مجموع 777 هزار حلقه چاه در کشور وجود دارد. 460 تا 470 هزار حلقه چاه مجاز داریم که بخشی از این چاه‌ها بیش از حد تعیین شده در پروانه، اقدام به برداشت از منابع آب زیرزمینی می‌کنند. 150 تا 160 هزار حلقه چاه هم به‌صورت غیر‌مجاز در کشور وجود دارد.

براساس آمارها کمتر از 200 هزار حلقه چاهک در کنار رودخانه‌ها و کانال‌های زهکشی مستقر شده و با استفاده از پمپ، آب سطحی را به مزارع هدایت می‌کند. آب سطحی و زیرزمینی ارتباط معنا‌داری با هم دارند. با کاهش میزان آورد رودخانه‌ها به دلیل برداشت بیش از حد از طریق پمپاژ آب، میزان نفوذ آب به زمین کاهش یافته و سطح سفره آب‌های زیرزمینی هم افت می‌کند.

صدیقه ترابی، رئیس دفتر سیاست‌گذاری و تخصیص آب وزارت نیرو در نشست آب و برنامه ششم تاکید کرد: پمپ‌های غیر‌مجاز و برداشت بیش از حد آب سطحی، به‌شدت وضعیت ذخایر آب زیرزمینی کشور به‌ویژه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه را تحت تاثیر قرار داده‌است.

مدیریت آب زیرزمینی دشوار و پردردسر

براساس آمار رسمی منتشر شده توسط وزارت نیرو مخازن آب زیرزمینی کشور سالانه با کسری 5/4 میلیارد متر مکعبی روبه‌رو است. طی 47 سال اخیر 110 میلیارد متر مکعب کسری در مخازن آب زیرزمینی ایجاد شده که 38 میلیارد متر مکعب از آن در دوره کوتاه هفت ساله اخیر اتفاق افتاده‌است. این آمار نشان می‌‎دهد با اشتهایی سیری ناپذیر، تمام آب داخل زمین را صرف تولید برق، کشت محصول و رفع نیازهای شرب کرده‌ایم و به نیازهای نسل آتی هم توجهی نداشته‌ایم.

وزارت نیرو 11 برنامه برای جلوگیری از فرونشست و تعادل‌بخشی دشت‌ها تدوین کرده که البته هنوز بودجه آن به درستی تامین نشده‌است. البته همچنان راهکارهای سازه‌ای و ساخت سد یکی از اولویت‌های اساسی وزارت نیرو است. پرسش اینجاست، در شرایطی که فرونشست زمین همه نقاط کشور به جز بخش‌هایی از زاگرس و نوار باریک ساحلی حاشیه البرز را تهدید می‌کند، چرا همچنان وزارت نیرو به دنبال سدسازی است؟ ایقانیان به این پرسش این‌گونه پاسخ می‌دهد: مدیریت منابع آب زیرزمینی کار دشواری است.

اما احیای سفره آب‌های زیرزمینی از نظر هزینه در مقایسه با سدسازی، نیاز به صرف اعتبارات بیشتری ندارد.وی می‌گوید: منابع آب زیرزمینی به دلیل نبود تبخیر، منابع پایدارتر و قابل اتکاتری برای کشور به حساب می‌آیند. سطح سفره آب‌های زیرزمینی بر خلاف سدها تابع «ترسالی» و خشکسالی نیست و در یک دوره کوتاه‌مدت کمتر از بارش‌ها تاثیر می‌گیرد. ضمن آنکه منابع آب زیرزمینی به راحتی آلوده می‌شود. این کارشناس آب زیرزمینی بیان می‌کند: وضعیت منابع آب زیرزمینی در ایران مطالعه شده اما برای کارهای دقیق‌تر، نیاز به مطالعات عمیق داریم.