یک روز در چند باغ

ایرانی‌ها همیشه باغ و راغ‌ها را دوست داشته‌اند. اصولا ساخت باغ یکی از تخصص‌های معماری ایرانی بوده است. حضور در باغ و تفرج و تفریح در سنت ایرانی جایگاه ویژه دارد. به همین دلیل، در این گزارش چندین باغ در یک منطقه خاص به نام خراسان جنوبی را برای مسافرت به شما پیشنهاد می‌کنیم؛ باغ‌هایی که امروزه با ساختمان‌هایی که در دل خود جای داده‌اند، جنبه تفریحی-تاریخی کسب کرده‌اند. تماشای این باغ‌ها به نوعی تماشای سیر تاریخی معماری ایرانی هم هست؛ زیبایی‌هایی که در دل شهرهای صنعتی وجود ندارند. در حقیقت، تماشای این باغ‌ها به نوعی لذت فرهنگی در پی دارد‏. یکی از استان‌هایی که باغ‌های بسیاری دارد، خراسان‌جنوبی با 25 باغ تاریخی است که از این تعداد 16 باغ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. بیشتر به باغ‌‌های تاریخی که متعلق به خاندان‌‌های ثروتمند بوده‌‌اند، در شهر بیرجند و روستاهای اطرف آن واقع شده‌‌اند که از آن جمله می‌‌توان به باغ‌ها و عمارت‌های رحیم‌آباد، معصومیه، بهلگرد، امیرآباد شیبانی، علی‌آباد، شوکت آباد و ارگ کلاه ‌فرنگی یا ارگ میرحسن خان اشاره کرد. این باغ‌ها به‌لحاظ معماری، تزیینات و طراحی شباهت فراوانی با یکدیگر دارند. 

باغ و عمارت اکبریه، میراث جهانی در بیرجند

باغ‌‌های تاریخی استان خراسان‌جنوبی، ویژگی‌‌های منحصر به فردی دارند که همین ویژگی‌‌ها موجب شده یکی از باغ‌ها به نام باغ اکبریه در میراث جهانی به ثبت برسد. باغ و عمارت اکبریه به عنوان مجموعه تاریخی در انتهای خیابان معلم در مرکز استان، یعنی بیرجند و در داخل محدوده‌ روستای تاریخی اکبریه قرار گرفته است. تفاوت ویژگی‌های معماری در بخش‌های مختلف این بنا نشان‌دهنده‌ ساخت بنا طی چند دوره است، به نحوی که ساخت این مجموعه از اوایل دوره قاجار تا اواخر این دوره و در چند مرحله انجام شده است. این مجموعه شامل چند عمارت است که هر عمارت شامل طبقات متعددی است که به‌وسیله دالان‌های متعدد به یکدیگر راه دارد. در بخش‌هایی از این اتاق‌ها، تزیینات گچی دیده می‌شود و بخش‌هایی از آن نیز فاقد هرگونه تزیین است. همچنین درهای موجود در این عمارت چوبی بوده که با شیشه‌های رنگی تزیین شده‌اند. وجود درختان بلندقامت کاج در دو طرف خیابان اصلی عمارت مرکزی این مجموعه، بر زیبایی و طراوت باغ و نمای آن افزوده است.

در طبقه‌ هم‌کف عمارت مرکزی، تالاری زیبا با تزیینات گچی،  طرح‌های اسلیمی و در‌های چوبی وجود دارد، همچنین میانه‌ خانه این عمارت در قسمت ساختمان مرکزی آن قرار دارد. بخش اداری این عمارت که جدیدترین قسمت آن است، در اوایل دوره‌ پهلوی احداث شده، درختان و گیاهان موجود  در این باغ به دو نوع کلی تزیینی و میوه‌‌دار تقسیم می‌‌شوند که شامل درختان کاج، بوته‌های شمشاد، درختان زردآلو، پسته، انار و توت است. از بخش مرکزی که در دوره قاجار احداث شده به‌عنوان موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استفاده می‌شود. بخش ساخته شده در دوره‌ پهلوی کاربری اداری دارد و بالاخره دیگر بخش‌ها به سفره‌خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته است. 

باغ و عمارت شوکت آباد، شاهکاری برای نمایش

باغ بزرگ و میوه‌‌دار شوکت‌‌آباد و عمارت زیبای وسط آن که هنرمندی معماران دوره قاجاریه را نشان می‌دهد، در پنج کیلومتری شرق بیرجند قرار دارد. از نظر معماری فضاهای احداث شده در باغ و عمارت شوکت‌‌آباد ویژگی‌های خاصی دارند که در دیگر نمونه‌های مشابه آن کمتر می‌توان یافت طوری‌که فضاسازی در این باغ با هماهنگی خاصی انجام شده که بیانگر وجود طرح و نقشه از پیش تعیین شده برای ساخت بنا است. این مجموعه نیز همانند دیگر مجموعه‌ها شامل بخش‌های متعددی است که هر بخش تزیینات خاص خود را دارد، از جمله حوض خانه که بیشترین ویژگی‌های معماری و تزیینی را دارد. این قسمت گنبدی بزرگ دارد که در مرکز آن یک کلاه فرنگی با پنجره‌هایی که از طریق آن بخشی از نور حوض‌خانه تامین شده تعبیه شده است.  

از دیگر فضاهای مهم تشکیل‌دهنده‌ این مجموعه می‌توان به اندرونی یا محل خصوصی خانواده حاکم اشاره کرد. این بخش که در جنوبی‌ترین قسمت مجموعه قرار گرفته از لحاظ معماری و طرح شباهت فراوانی به خانه‌های مسکونی واقع در بافت قدیم بیرجند دارد. از مهم‌ترین تزیینات این عمارت می‌توان به قاب‌های گچی ایوان اندرونی، رخبام‌های تزیینی و طاق‌نماهای اطراف حوض‌خانه اشاره کرد. در مجموع بناهای احداث شده به‌صورت متراکم بوده و در جبهه‌ جنوبی مخصوص حاکم و خانواده او بوده است که برخی فضاهای داخلی برای تشریفات و پذیرایی از میهمانان مورد استفاده قرار می‌گرفت. بخش گسترده‌ای از باغ درختان مختلف میوه و تزیینی دارد. همچنین روش معماری به کار رفته در احداث این عمارت به‌صورت طاق و تویزه بوده و گهواره‌ای بودن سقف برخی اتاق‌ها حاکی از روش معماری ناحیه گرم و خشک است. 

باغ «بهلگرد» اصیل‌ترین باغ ایرانی در منطقه بیرجند

باغ «بهلگرد» در فاصله 30 کیلومتری شمال شرقی بیرجند در امتداد جاده «بیرجند - زاهدان» واقع شده. ورودی باغ دارای سردری ساده با در چوبی و دو تکه است که با گل میخ‌‌های کروی تزیین شده. فضای هشتی که به‌صورت محدود و با طاق نماهای کم‌‌عرض و کم‌‌عمق آن را می‌‌پوشاند، پس از آستانه ورودی قرار گرفته و محوطه اندرونی که در امتداد هشتی واقع شده فضای به‌نسبت وسیعی را به خود اختصاص داده است. طبق اصول باغ‌سازی ایرانی در میان این محوطه استخری به شکل چهارضلعی به چشم می‌‌خورد که در قسمت جنوبی اندرونی بنا در دو طبقه همکف و اول به‌وجود آمده است.

این بنای تاریخی به‌علت جذابیت خاص و به‌لحاظ وجود اجزا و عناصر معماری اسلامی از جمله سردر ورودی هشتی با فضاهای ویژه خود بخش اندرونی باغ و بنای آن که به‌صورت ترکی با ستون‌‌های آجری مشخص است با شماره 2367 در فهرست آثار ملی ثبت شده. مجموعه باغ و عمارت بهلگرد شامل بخش‌های متعددی همچون، ورودی، هشتی، حیاط اندرونی، عمارت اصلی، محل سکونت خدمه، بیرونی و اصطبل است. این باغ که روی زمین شیب‌دار بنا شده، به‌منظور مهار شیب زمین از جنوب به شمال به‌صورت یکسانی طراحی شده است و با داشتن اندرونی و بیرونی یکی از اصیل‌‌ترین باغ‌‌های ایرانی در منطقه است.