راه نجات دریاچه ارومیه را داخل حوضه آبریز جست‌وجو کنید

وضعیت دریاچه ارومیه (نگین شمال غرب کشور) بحرانی است. دولت برای نجات این دریاچه ستاد مستقلی تشکیل داده است. براساس برنامه‌های این ستاد، بخشی از آب مورد نیاز برای زنده کردن مجدد این دریاچه از خارج این حوضه آبریز تأمین می‌شود؛ راهکاری که عضو سابق شورای جهانی آب و معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو با آن مخالفند. این دو کارشناس آب بر این باورند که یگانه راه نجات دریاچه ارومیه مدیریت مصرف در داخل حوضه آبریز ارومیه است. عباسقلی جهانی، عضو سابق شورای جهانی آب در گفت‌وگو با «فرصت‌امروز» انتقال آب از خارج حوضه آبریز ارومیه به دریاچه را راهکار نادرستی برای نجات آن می‌داند.

او می‌گوید: برنامه‌های احیا باید بر منابع آبی داخل حوضه آبریز متکی باشد. مردم محلی سال‌ها براساس شرایط موجود از آب این دریاچه استفاده کرده‌اند، بلایی که به سر دریاچه ارومیه آمده ناشی از استراتژی عرضه بیشتر آب است. افزایش عرضه آب اشتباهی است که مرتکب شده‌ایم. اگر این اشتباه را تکرار کنیم، وارد یک سیکل باطل می‌شویم».  جهانی به ستاد احیای ارومیه پیشنهاد می‌دهد: «پروژه‌های انتقال آب- به دلیل آنکه صاحبان زیادی دارد- را کنار بگذارید و انرژی خود را بر مدیریت عرضه و تقاضا در حوضه آبریز ارومیه متمرکز کنید».

طرح‌های انتزاعی برای نجات دریاچه

دریاچه ارومیه 15 سال است که سیر قهقرایی طی می‌کند. «مایک موزر» مشاور بین‌المللی نجات دریاچه ارومیه که از دولت خاتمی همکاری خود را با سازمان محیط‌زیست آغاز کرده بود، تنها راه نجات دریاچه را ایجاد انقلاب در تفکر جوامع محلی برای کنترل مصرف می‌داند. اگرچه در طرح‌های نجات دریاچه ارومیه نیم‌نگاهی به کاهش مصرف در بخش کشاورزی شده است اما نزدیک به نیمی از طرح‌های ستاد احیا، بر پروژه‌های سازه‌ای متمرکز شده ‌است. اتصال زرینه‌رود به سیمینه‌رود، یکی از طرح‌های ستاد احیای ارومیه است.

به اعتقاد مسعود تجریشی، مدیر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه این طرح به دلیل بسته شدن دهنه زرینه‌رود در محل اتصال به دریاچه ارومیه، اجرا شده و هدف آن انتقال آب مازاد زرینه‌رود از مسیر سیمینه‌رود به دریاچه ارومیه است. تجریشی در گفت‌وگو با «فرصت‌امروز» بیان می‌کند: معمولا آب زرینه‌رود در محل اتصال به دریاچه پخش می‌شود و به پیکره اصلی رودخانه وارد نمی‌شود. آب پخش شده علاوه بر اینکه به سرعت تبخیر می‌شود، زمین‌های اطراف را زه‌دار می‌کند. بنابراین ستاد احیا تصمیم گرفت، علاوه بر اینکه لایروبی رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه را در دستور کار قرار دهد، بحث اتصال زرینه‌رود به سیمینه‌رود را هم پیگیری کند. به این ترتیب آب وارد پیکره اصلی رودخانه شده و از تبخیر آن جلوگیری می‌شود. اما عضو سابق شورای جهانی آب با اشاره به اینکه از جزییات این طرح اطلاع ندارد، می‌گوید: اتصال زرینه‌رود به سیمینه‌رود جزو کارهای انتزاعی است و کار را به جایی نمی‌رساند. اگر ما در گذشته می‌گذاشتیم آب در مسیر اصلی خود حرکت کند، مسیرها خراب نمی‌شد و مجبور به صرف هزینه نبودیم. وی اضافه می‌کند: اجرای چنین طرح‌هایی ممکن است مسکن اولیه برای نجات دریاچه باشد، اما به نظر من چاره‎ساز و تعیین‌کننده نخواهد بود.

ارومیه با سازه نجات نمی‌یابد

در برنامه‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه، باید در افق 1402 این دریاچه به سطح اکولوژیک خود برسد. در برنامه‌های این ستاد، در افق تعیین شده یک هزار و 340 مترمکعب آب از طریق صرفه‌جویی 40 درصدی در بخش کشاورزی وارد دریاچه خواهد شد. همچنین 250 میلیون مترمکعب از طریق انتقال آب به پیکره دریاچه (با لایروبی رودخانه‌ها)، 300 میلیون مترمکعب از محل تصفیه پساب، 140 میلیون مترمکعب از محل انتقال آب ارس و 600 میلیون مترمکعب با انتقال آب زاب به دریاچه، منتقل می‌شود. 1800 میلیون مترمکعب آب هم، به‌وسیله رودخانه‌های منتهی به دریاچه وارد نگین شمال‌غرب کشور خواهد شد. اگرچه انتقال آب زاب و ارس به دریاچه ارومیه جزو برنامه‌های رسمی ستاد احیای دریاچه ارومیه است، اما بحث انتقال آب از دریاچه وان ترکیه یا خزر به ارومیه هم به‌صورت غیر‌رسمی در لابه‌لای اخبار احیای این دریاچه به چشم می‌خورد. هدایت فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو در گفت‌وگو با «فرصت‌امروز» تأکید می‌کند: انتقال آب فقط با هدف تأمین نیازهای شرب باید انجام شود. براساس استانداردهای جهانی، در شرایطی انتقال آب با هدف شرب انجام می‌شود که حوضه‌ دهنده آب در آینده نزدیک دچار مشکل کم‌آبی نشود. حوضه پذیرنده هم تمام کارهای مدیریت تقاضا را انجام داده باشد.

فهمی اضافه می‌کند: تأمین آب برای صنایع حساس یا با هدف حفظ امنیت ملی هم می‌تواند پروژه‌های انتقال آب را توجیه‌پذیر کند. وی با اشاره به اینکه ستاد احیای دریاچه ارومیه برای نجات این دریاچه در دولت تشکیل شده، بیان می‌کند: به‌عنوان یک کارشناس بر این باورم که نجات دریاچه ارومیه از طریق سازه‌ای امکان‌پذیر نیست. راه‌حل نجات دریاچه ارومیه کاهش مصرف و تغییر الگوی آن است. در غیر‌این صورت 10 سال دیگر برای آب منتقل شده، مصرف پیدا می‌شود. 

معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفا در پاسخ به این پرسش که اگر وزارت نیرو با پروژه‌های انتقال آب مخالف است، چرا پروژه انتقال آب خزر به ارومیه در این وزارتخانه پیگیری می‌شود، می‌گوید: این طرح فقط در حد مطالعه است. نظرات کارشناسی همواره متفاوت بوده و مخالفان و موافقان زیادی برای یک نظر وجود دارد. به همین دلیل باید مطالعه انجام شود تا با مدرک کافی، یک پروژه را رد یا تأیید کنیم. نتیجه مطالعه طرح انتقال آب خزر به ارومیه هم می‌تواند این باشد که پروژه انتقال آب انجام نشود.

کارشناسان نظرات خود را به ستاد احیا اعلام کنند

پروژه‌های انتقال آب مخالفان زیادی در میان فعالان محیط‌زیست دارد. به‌تازگی در شبکه‌های مجازی اخباری در زمینه ساخت پنج سد در غرب کشور با هدف انتقال آب آنها به ارومیه منتشر شده ‌است. اما مسعود تجریشی، مدیر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه این اخبار را رد کرده و تنها طرح انتقال آب از غرب کشور را مربوط به انتقال حق‌آبه ایران از زاب، به دریاچه معرفی می‎کند.

تجریشی می‌گوید: آب در پایین‌دست زاب صرف کشت گندم در شوره‌زارها می‌شود. میزان آب مصرفی و تولیداتی که در پایین‌دست رودخانه وجود دارد، بسیار نامناسب است. سهم آبی که از زاب به دریاچه ارومیه می‌رسد قرار بود صرف توسعه کشاورزی در ایران شود که حالا این اتفاق رخ نخواهد داد. وی تأکید می‌کند: ستاد احیای دریاچه ارومیه فقط چشم به آسمان ندارد بلکه ترکیبی از پروژه‌ها را برای نجات دریاچه تدوین کرده ‌است. براساس مصوبه هیأت دولت که از امسال آغاز می‌شود، سالانه باید 8 درصد از مصرف آب بخش کشاورزی کاسته شود تا بعد از پنج سال، 40 درصد در مصرف آب این بخش صرفه‌جویی شود.

مدیر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه می‌گوید: به دنبال تغییر الگوی کشت اجباری در میان کشاورزان نیستیم. بلکه تلاش می‌کنیم وضعیت دریاچه را برای مردم تشریح کنیم تا به‌صورت داوطلبانه با ما همکاری کنند.براساس برنامه‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه قرار بود از سال 93 با اجرای طرح «نه‌کشت» و پرداخت پول به کشاورزان، حق‌آبه کشاورزی تا سال 95 به دریاچه منتقل شود. اما تجریشی می‌گوید: به دلیل بارش‌های جوی مناسب، طرح نه‌کشت پارسال اجرا نشد. امسال هم اجرایی نخواهد شد.

تجریشی بیان می‌کند: در حال حاضر 80‌میلیون مترمکعب آب از سد بوکان به منظور تأمین حقابه دریاچه ارومیه، رهاسازی شده ‌است. ضمن آنکه اقدامات کنترل مصرف در بخش شرب آذربایجان غربی هم پیگیری شده و در حال حاضر از 14 شهر این استان، 13 شهر نسبت به گذشته بالای 8 درصد کاهش مصرف آب داشته‌اند. وی تأکید می‌کند: نمی‌توان انتظار داشت دریاچه‌ای که در 20 سال، هشت متر از تراز خود را از دست داده در یکی دو سال، متحول شود.

مدیر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه با استقبال از دریافت نظر کارشناسان درباره پروژه‌های احیای ارومیه، عنوان کرد: تمام این پروژه‌ها از طریق سایت ulrp.sharif.ir در دسترس عموم قرار دارد.