راهی برای شفاف‌سازی رفتارها در اقتصاد خرد

رتبه‌بندی کسب‌وکار که از مدتی پیش در کشور ما مورد توجه قرار گرفته است، درصورتی‌که از آیتم‌ها و شرایط لازم برخوردار باشد، می‌تواند به ارتقای کیفیت کسب‌وکار کمک شایانی کند و به شفاف‌سازی رفتارها در اقتصاد خرد منجر شود. البته در بسیاری از کشورهای دنیا نظام‌های رتبه‌بندی و اعتبار‌سنجی کاملا مستقل از دولت‌ها عمل می‌کنند اما در کشور ما رتبه‌بندی کسب‌وکار توسط اتاق بازرگانی انجام می‌شود. هرچند به گفته مسئولان این رتبه‌بندی، اتاق بازرگانی نمی‌خواهد مجری فعل رتبه‌بندی باشد، بلکه تلاش دارد فرآیند رتبه‌بندی را توصیه کند و ترویج دهد.

انتقاد دیگری که اخیرا به روند رتبه‌بندی وارد شده، این است که حدود یک هفته پیش از انتخابات اتاق بازرگانی، فراخوانی برای رتبه‌بندی اعلام شد و این موضوع شائبه‌هایی را در مورد عدم راستی‌آزمایی در رتبه‌بندی‌ها به وجود آورد. توضیح مسئولان رتبه‌بندی این است که در آن زمان مبنا را بر این قرار داده‌اند که برای کمک به شفافیت انتخابات اتاق بازرگانی رتبه‌بندی افرادی که کاندیدای انتخابات بودند و تمایل داشتند رتبه خود را به دست بیاورند، به‌صورت ویژه و خارج از نوبت انجام دهند، اما زمان رتبه‌بندی کوتاه‌تر نشده است.  

 «فرصت امروز» در میزگردی که با حسن فروزان‌فرد، رییس کمیته اجرایی باشگاه نخبگان کسب‌وکار اتاق بازرگانی ایران و فرشید شکرخدایی، مسئول رتبه‌بندی کارت‌های بازرگانی برگزار کرده موضوعات مرتبط با رتبه‌بندی کسب‌وکار را مورد بررسی قرار داده است.

***

جدید‌ترین گزارش بانک جهانی نشان می‌دهد ایران در رده‌بندی جهانی فضای کسب‌و‌کار دو پله صعود کرده است. درصورتی‌که در مذاکرات هسته‌ای هم به نتایج خوبی برسیم و فضای اقتصادی بهبود یابد، چقدر می‌توان امیدوار بود ایران در این رتبه‌بندی جایگاه مناسب‌تری بیابد؟

فروزان‌فرد: قرار است که در دوره جدید، اتاق‌های بازرگانی پیش برنده قانون بهبود مستمر فضای کسب‌و‌کار باشند و با توجه به تغییراتی که پس از انتخابات، در اتاق‌ بازرگانی اتفاق افتاده است، یک انرژی جدید و اندیشه جدید برای پیگیری این قانون فراهم شده است و از سوی دیگر با توجه به فرصت‌های دیپلماتیکی که برای کشور فراهم شده است باید به بهبود فضای کسب‌و‌کار در کشور امیدوار باشیم. به این ترتیب فکر می‌کنم ظرف سه تا پنج سال آینده با تغییر و تحولاتی که به‌وجود می‌آید، می‌توانیم امیدوار باشیم که فضای کسب وکار هم وضعیت بهتری پیدا ‌کند.

کارهایی که دولت از زمان آغاز به کار خود انجام داده، نشان‌دهنده علاقه‌مندی‌ دولتمردان به این بهبود است و اگر اتاق بازرگانی هم در دوره جدید خود به‌صورت جدی وارد عرصه شود، این ترکیب می‌تواند خروجی‌های بهتری را به‌دنبال داشته باشد. دولت یازدهم سعی کرده که اگر تصمیمات مساعد و خوبی نمی‌گیرد، حداقل تصمیمات نامساعدی هم نگیرد. دولت سعی دارد اگر ظرفیت مناسبی برای وضع قوانین جدید یا ایجاد شرایط خوب برای کسب‌و‌کار فراهم نیست، حداقل از آسیب زدن و متشنج کردن فضای کسب‌و‌کار جلوگیری کرده و بی‌قاعدگی این فضا را کم کند. در مجموع دولت سعی کرده آرامش را به فضای کسب‌و‌کار بازگرداند و می‌توانید نتایج آن را در قالب همین بهبودها مشاهده کنید، اما این کافی نیست و یک بستر اولیه است و باید در کنار آن فعالیت‌های ایجابی و اصلاحی نیز انجام شود.

در دولت یازدهم به‌طور مشخص چه اقداماتی در این راستا انجام شده است؟

فروزان فرد: به‌طورکلی در دولت تدبیر و امید از رفتارهایی که می‌توانسته آسیب بزند، تا اندازه‌ای جلوگیری شده و امروز نتایج آن را تا حدودی شاهد هستیم، اما این کافی نیست و ما به مجموعه‌ای از رفتارهای ایجابی و عملگرا هم احتیاج داریم. از سوی دیگر نگرشی در بین گروه‌های جدید اتاق‌های بازرگانی وجود دارد که نوعی از عمل‌گرایی غیرسیاسی و عمل‌گرایی اقتصادی است و بسیاری از منتخبان جزو فعالان حرفه‌ای فضای کسب‌و‌کار هستند. قاعدتا وجود این نگاه در اتاق بازرگانی به‌عنوان پایشگر و عنصر پیش‌برنده قانون بهبود مستمر محیط کسب‌و‌کار، وضعیت بهتری را برای رتبه‌بندی ایجاد خواهد کرد. رتبه‌بندی در چارچوب کسب‌و‌کار مفهوم مهمی است و اگر می‌خواهیم به رتبه‌بندی‌های بین‌المللی دست پیدا کنیم، باید خودمان با مفهوم رتبه‌بندی در فضای کسب‌و‌کار بیشتر و بهتر آشنا شویم. 

در یک دوره که اصلا رتبه‌بندی‌های بین‌المللی کسب‌و‌کار را به رسمیت نشناختیم و هم‌اکنون که آن را به رسمیت شناخته‌ایم و در حال هدفگذاری در اصلاح و دستیابی به رتبه‌های برتر هستیم، باید بدانیم که بدون رفتارهای حرفه‌ای در داخل کشور و بدون گردن نهادن به رتبه‌بندی‌های حرفه‌ای، فرصت ارتقا فراهم نمی‌شود. باید به صاحبان کسب‌و‌کار آموزش دهیم و فضا را فراهم کنیم که متوجه این رتبه‌بندی‌ها باشند و بدانند که هر رفتار آنها در حوزه رتبه‌بندی چه تاثیری می‌گذارد. اتاق بازرگانی این کار را سالیان درازی است که کلید زده اما امیدواریم فضای جدیدی که در اتاق ایجاد شده، اجازه حرکت بیشتری را در این حوزه بدهد.

انتقادی که در مورد بحث رتبه‌بندی وجود دارد، این است که رتبه‌بندی کسب‌و‌کار براساس راستی‌آزمایی واقعی انجام نمی‌شود و حتی این گمان وجود دارد که در مواردی رتبه‌بندی فروشی می‌شود‌. شما چه پاسخی به این انتقادات دارید و چقدر آنها را وارد می‌دانید؟

فروزان‌فرد: تنها راه پاسخ به این مسائل آن است، سازمانی که رتبه‌بندی را انجام می‌دهد، آماده انتشار اطلاعات و نظریات خود باشد‌. اعتقاد ما این است که رتبه‌بندی براساس مدل‌های حرفه‌ای و توسط افراد حرفه‌ای و به‌صورت کاملا اختیاری و غیرجبری انجام شود و در نهایت خروجی‌های نظام رتبه‌بندی برای همگان قابل ملاحظه باشد و نظام پاسخ به شکایات هم وجود داشته باشد‌. ما در اتاق بازرگانی سعی کردیم تمام این آیتم‌ها را لحاظ کنیم و در همین راستا مدل بررسی تایید شده 100 فعال اقتصادی، نظام رتبه‌بندی کاملا اختیاری، انتشار گزارش در مرحله رتبه‌بندی و کسب مجوز از تمام افرادی که رتبه‌بندی شدند برای انتشار گزارش به‌صورت عمومی در فضای مجازی انجام شده است‌. موضوع شفاف بودن عملیات بسیار مهم است و برای شروع یک رتبه‌بندی سالم باید تا جایی که ممکن است BLACK BOX وجود نداشته و فرآیند رتبه‌بندی شفاف باشد‌. برای تمام رتبه‌بندی‌های انجام شده این مکانیزم لحاظ شده و اسناد، مشخص و موجود است.

‌پس شما معتقدید با مکانیزمی که در اتاق بازرگانی انجام می‌شود، راستی آزمایی صورت می‌گیرد، بنابراین این رتبه‌بندی شفاف است؟

شکرخدایی: نگاه ما این است که این فرآیند با توجه به توانایی‌ها و شرایط موجود به بهترین شکل ممکن طراحی شده و در این فرآیند، اصولی که باید یک نظام رتبه‌بندی داشته باشد، پیش‌بینی شده است‌. خطا و طراحی غلط فرآیند، دو موضوع جداگانه است‌. ما خطا را می‌پذیریم و از همین رو به دو نظام فکر کرده‌ایم‌. نظام تایید گرفتن از فردی که رتبه‌بندی می‌شود، برای اطمینان از اینکه در گزارشی که بعدا به‌صورت رسمی منتشر می‌شود خطایی وجود نداشته باشد‌. اگر تایید شد که موضوعی برای اضافه کردن یا اشتباهی وجود ندارد، مرحله پایانی ارزیابی را انجام و گزارش نهایی را همراه با رتبه کسب شده به‌صورت رسمی تحویل می‌دهیم‌. این در ارتباط با خطایی است که ممکن است بنگاه مشاهده کند‌. اما در مورد خطایی که ممکن است فردی بیرون از آن بنگاه مشاهده کند، از آنجا که ما حاضر هستیم در صورت لزوم گزارش رتبه‌بندی را هم منتشر کنیم، بنابراین هر کسی می‌تواند این گزارش را مطالعه کند و اگر نسبت به آن توضیح و تفسیر جدیدی دارد، در مورد آن گفت‌وگو کند‌. کاری هم که ما می‌توانیم انجام دهیم این است که نظر کارشناسی خود را به‌صورت مکتوب و رسمی اعلام کنیم.

سال گذشته حدود یک هفته پیش از انتخابات اتاق بازرگانی، موضوع رتبه‌بندی شرکت‌ها مطرح شد و زمان اندک اختصاص یافته به این موضوع و سرعت عمل در رتبه‌بندی شائبه‌هایی را به وجود آورد‌. شما چه توضیحی در این رابطه دارید؟

فروزان‌فرد: سال گذشته قبل از انتخابات اتاق بازرگانی، تعدادی از افراد که کاندیدای حضور در انتخابات بودند، درخواست کردند برای اثبات شفافیت خود، قبل از شروع فرآیند انتخابات رتبه‌بندی انجام شود‌. ما به استناد درخواست افرادی که کاندیدا شده بودند، اطلاعیه‌ای صادر کردیم مبنی بر اینکه شرکت‌ها و سازمان‌ها در تاریخ مشخصی اعلام آمادگی کنند و یک تیم ویژه قرار دادیم برای اینکه در زمان کوتاهی بررسی‌های لازم را انجام دهند‌. به طور متوسط فرآیند رتبه‌بندی شرکت‌ها بین یک تا سه هفته به طول می‌انجامد‌. در آن زمان ما مبنا را بر این قرار دادیم که برای کمک به شفافیت انتخابات اتاق بازرگانی افرادی که قصد دارند به‌عنوان کاندیدا در انتخابات ثبت‌نام کنند و مایل هستند رتبه خود را به دست آورده و منتشر کنند، رتبه‌بندی آنها به‌صورت ویژه و خارج از نوبت انجام شود اما زمان رتبه‌بندی کوتاه‌تر نشد‌. در واقع یک فرصت برای تمام کاندیداهایی بود که می‌خواستند پیش از انتخابات رتبه‌بندی خود را به دست بیاورند.

در بسیاری از کشورها موسسات وابسته به بانک‌ها کار رتبه‌بندی شرکت‌ها و سازمان‌ها را انجام می‌دهند‌. چرا در کشور ما این کار توسط اتاق بازرگانی انجام می‌شود؟

فروزان‌فرد: در کشور ما تمام بانک‌ها، موسسات اعتبارسنجی یا واحدهای اعتبارسنجی دارند اما نکته‌ای که وجود دارد این است بانکی که خود طرف معامله است آیا صلاحیت لازم را برای اعتبار‌سنجی حرفه‌ای داراست یا خیر، این در حالی است که در نظام‌های پیشرفته بین‌المللی، نظام‌های رتبه‌بندی و اعتبار‌سنجی کاملا مستقل از دولت و بانک‌ها عمل می‌کنند و نظرات خود را در زمینه توانمندی‌های اقتصادی بنگاه‌ها و توان پرداخت دیون را براساس بررسی‌های مستقل منتشر می‌کنند و بانک‌ها و موسسات اعتباری دیگر به نظرات این افراد توجه می‌کنند‌. معتبرترین نظام‌های اعتبار‌سنجی دنیا آنهایی هستند که به‌صورت شخص ثالث کار می‌کنند و نتایج نظرات و ارزیابی‌های خود را به‌صورت مستقل منتشر می‌کنند و در همه انتشارات خود اعلام می‌کنند که یک نظر کارشناسی است اما برای هیچ‌کس الزام‌آور نیست‌. بنابراین شرکت‌ها و سازمان‌های اعتبارسنجی سازمان‌هایی هستند که در طول زمان و براساس خروجی‌های خود اعتبار کسب می‌کنند‌. سازمان قوی در حوزه اعتبارسنجی زمانی ایجاد خواهد شد که به استناد انتشار نتایج صحیح و گزارش‌های سالم و بی‌نقص به تدریج در فضای کسب‌وکار اعتبار لازم را برای اعلام نظرهای حرفه‌ای کسب کند‌. 

بنابراین از آنجا که در کشور ما چنین سازمان‌هایی وجود ندارد، اتاق بازرگانی رتبه‌بندی را انجام می‌دهد؟

شکرخدایی: اتاق بازرگانی نمی‌خواهد مجری فعل رتبه‌بندی باشد، بلکه سعی می‌کند فرآیند رتبه‌بندی را توصیه کند و ترویج دهد‌. آنچه امروز در اتاق بازرگانی اتفاق می‌افتد، یک اعتبارسنجی نیست بلکه رتبه‌بندی فعالان اقتصادی عضو اتاق بازرگانی با مکانیزم مدنظر این نهاد است‌. این نظام رتبه‌بندی در اتاق بازرگانی زمینه‌ساز شکل‌گیری نظامات حرفه‌ای اعتبار‌سنجی در سطح ملی خواهد بود‌. ضمن اینکه رتبه‌بندی توسط اتاق بازرگانی مبتنی بر قانون انجام می‌شود و ظرف سال‌های گذشته سه قانون مشخص اتاق بازرگانی را موظف به انجام رتبه‌بندی کرده است.

اتاق بازرگانی به استناد قوانینی که بر آن حاکم شده تلاش می‌کند فضای لازم را برای انجام این نمونه از رتبه‌بندی‌ها سازماندهی کند‌. اتاق بازرگانی خود را مجری این رتبه‌بندی‌ها نمی‌داند، بلکه خود را اداره‌کننده و سازمان‌دهنده این رتبه‌بندی‌ها می‌داند و خواستار این است که رتبه‌بندی‌ها توسط سازمان‌هایی از بخش خصوصی انجام شود‌. یکی از اهداف اتاق بازرگانی این است که شرکت‌ها و سازمان‌های توانمندی را در حوزه رتبه‌بندی ایجاد کند و به این ترتیب بازاری ایجاد شود که رتبه‌بندی در آن به‌عنوان یک خدمت قابل خریدوفروش باشد و افرادی تربیت شوند که این خدمت را در فضای کسب‌و‌کار ارائه دهند و اتاق بازرگانی در حد کنترل‌کننده باقی بماند.

به نظر می‌رسد که در کشور ما محدودیت‌های بسیاری پیش‌روی رتبه‌بندی کسب‌وکار وجود دارد. ارزیابی شما از موانع پیش‌روی رتبه‌بندی کسب‌وکار چیست؟

فروزان‌فرد: نکته مهم در کشور ما شکل درآمدزایی دولت است، زیرا دولت عمده درآمد خود را از محل فروش منابع نفتی و گازی کشور تامین می‌کند. این منابع یک منابع برون‌زا نسبت به اقتصاد ملی ما هستند بنابراین درآمد دولت خیلی متناسب با وضعیت اقتصاد خرد و کلان داخلی نیست. همین عامل سالیان دراز است که توجه دولت را به تاثیرگذاری حرفه‌ای روی اقتصاد خرد، محدود کرده است و صرفاً تمام تلاش دولت برای مدیریت المان‌های اقتصاد کلان است که آن هم به ‌خوبی انجام نشده است. در واقع به دلیل همین روش درآمدزایی، دولت به همان نسبتی که توجه ویژه به اقتصاد کلان دارد، توجه خوبی نیز به اقتصاد خرد دارد. گروه‌هایی هستند که موظفند در مورد سلامت، رشد و توسعه در اقتصاد خرد فعالیت کنند و گروه‌هایی نیز هستند که متمرکز بر اداره اقتصاد کلان هستند. به‌نظر می‌آید که نه دولت در اداره اقتصاد کلان موفق بوده و نه تشکل‌های بخش‌خصوصی توانمندی‌های لازم یا رفتار حرفه‌ای لازم را برای سازماندهی اقتصاد خرد کشور داشتند.

اگر به گفته رییس‌جمهور، دولت این تصمیم را گرفته باشد که یک مدتی به جای اینکه اقتصاد کشور را مجبور به پرداخت سوسبید به سیاست کند، سیاست را وادار به سوبسیددهی به بخش اقتصاد کرده باشد و اتاق‌های بازرگانی نیز در دوره جدید تصمیم بگیرند نقش خود را برای سازماندهی تشکل‌های اقتصادی به‌خوبی بازی کنند، باید این امید را داشته باشیم که این دو تغییر اساسی و مهم زمینه را برای بازسازی اقتصاد کلان اقتصاد خرد به شکل مناسب‌تری آماده کند. اما در گذشته این دو اتفاق به شایستگی رخ نداد. اما در حال حاضر ظرفیت‌های خوبی برای اینکه اتاق بازرگانی ایران بتواند درآینده اقتصاد کشور نقش بهتری را به لحاظ قانونی ایفا کند وجود دارد. البته امروز دولت هم در جایگاه بهتری ایستاده است و افرادی که در حوزه وزارتخانه‌ها مسئولیت‌های اصلی را برعهده گرفته‌اند، دیدگاه منطقی‌تر و حرفه‌ای‌تری به اقتصاد کلان و خرد دارند. تیمی ‌هم که قرار است اتاق بازرگانی را در چهار سال آینده اداره کند، رفتار حرفه‌ای‌تر و دقیق‌تری دارد. به این ترتیب می‌توان امیدوار بود که به یک نظام توزیع نقش و رفتار حرفه‌ای در حوزه اقتصاد کلان و خرد نزدیک شویم. 

شکرخدایی: مهم‌ترین مانع این است که غیرشفاف‌ها از رتبه‌بندی هراس دارند. در واقع از آنجا که رتبه‌بندی راه‌حل شفاف‌سازی است، افرادی که کسب‌وکارهای شفاف ندارند و افرادی که معلوم نیست چقدر مالیات می‌دهند و چقدر ارزش افزوده ایجاد می‌کنند، با آن مشکل دارند. پس شک نکنید افرادی که کسب‌وکار شفاف دارند، از بابت رتبه‌بندی ناراحت و نگران نیستند. این در حالی است که اصلا پذیرفتنی نیست که کسب‌وکارها با هم برابر باشند و آن دسته از فعالان اقتصادی که بیشتر ارزش افزوده ایجاد می‌کنند و مالیات بیشتری می‌دهند، باید ارج و قرب بیشتری داشته باشند. متاسفانه ما با مفهوم رتبه‌بندی به‌صورت ریشه‌ای مشکل داریم و مفهوم برابری تفکر غالب ما بوده است. اما باید هر چیزی را در جای خود، به مفهوم عدالت بشناسیم. درواقع تغییر معنای عدالت از برابری به هر چیزی در جایگاه خودش، همان چیزی است که در علم نوین به آن رتبه‌بندی می‌گویند. عقیده ما این است که مفهوم عدالت به رتبه‌بندی متصل است و کسانی که با رتبه‌بندی مخالفت می‌کنند یا با آن مشکل دارند یا نسبت به آن توجیه نیستند، باید در درون خود مفهوم عدالت را بازنگری کنند.

رتبه‌بندی کسب‌وکار چه تاثیراتی بر اقتصاد کشور و عملکرد فعالان اقتصادی دارد؟

شکر خدایی: به اعتقاد من رتبه‌بندی کمک بزرگی به شفاف‌سازی رفتارها در اقتصاد خرد است. به‌عنوان مثال باید رتبه‌بندی کسب وکار در مورد آن دسته از فعالان اقتصادی که بیشترین مالیات را پرداخت می‌کنند و ارزش افزوده و بهره‌وری بالاتری ایجاد می‌کنند، انجام شود. البته ممکن است مدل‌های رتبه‌بندی بهبود یابد زیرا ایرادهایی بر نحوه رتبه‌بندی وارد است، اما مفهوم رتبه‌بندی قابل نفی نیست. رتبه‌بندی مفهومی است که هم در دین و عرف ما و هم در سطح بین‌المللی کاملا نهادینه است و موجب ارتقای سطح کسب‌وکار در کشور می‌شود. تلقی ما این است که دولت یازدهم هم این موضوع را جدی بگیرد. البته غیر‌از این موارد باید شرکت‌هایی را که در سطح پایین‌تر هستند و رتبه‌های پایین‌تری دارند نیز توانمند کنیم و در عین حال راه را برای شرکت‌های سطح بالا هموار کنیم که پیش بروند. در حال حاضر بیشتر تمرکز بر رسیدگی به شرکت‌های سطح پایین است تا کسب‌وکار آنها از بین نرود. اما باید شرکت‌ها و سازمان‌های موفق هم دسته‌بندی شوند، فضای کسب‌وکار آنها تسهیل و تجارب آنها مستند و مدیریت دانش شود و در اختیار سطوح بعدی اقتصاد قرار بگیرد. شرکت‌های پایین این جداول رتبه‌بندی هم توانمند شوند، تسهیلات به آنها اعطا و فضا برای فعالیت آنها باز شود که مجموع این اقدامات می‌تواند جنب‌وجوشی را در فضای کسب‌وکار ایجاد کند. 

مدیران شرکت‌ها و سازمان‌ها به چه شکل برای رتبه‌بندی کسب‌وکار خود ترغیب می‌شوند و در حال حاضر چه معیارها و شاخص‌هایی برای این موضوع وجود دارد؟

فروزان‌فرد: مدیران اقتصادی رفتار اقتصادی دارند و قاعدتا برای تحریک آنها باید با زبان اقتصاد و زبان توسعه با آنها صحبت کرد. اگر با این زبان صحبت کنیم جلب توجه مدیران به روش‌های خوب برای کسب‌وکار خیلی سخت نخواهد بود. اتفاقا در حال حاضر گوش‌های شنوای بیشتری را در فضای کسب‌وکار می‌توانیم پیدا کنیم و فقط کافی است پیام درست را چه در حوزه اقتصاد کلان و چه در حوزه اقتصاد خرد مخابره کنیم. من فکر می‌کنم که اگر اتاق بازرگانی به نمایندگی بخش‌خصوصی فضای مناسب و حرفه‌ای را در رتبه‌بندی‌های کسب‌وکار ایجاد کند و سازمان‌دهی انجام دهد و این کار را با یک جدیت قابل قبول و در یک سطح حرفه‌ای پیش ببرد، شاهد خواهیم بود آنهایی که توانمندی‌های بیشتر یا قدرت بیشتری دارند یا صاحب اندیشه جدی‌تری هستند، پیشتازان این عرصه خواهند شد و برای تثبیت موفقیت‌های خود حتما پا پیش خواهند گذاشت و ما در دوره اولیه به همین آدم‌ها نیاز داریم. به همین نسبت اگر دولت هم نقش خود را به‌درستی ایفا کند و پس از اینکه بخش‌خصوصی این مسئولیت را برای خود به رسمیت شناخت که خود‌اظهار باشد و اجازه بررسی توانمندی‌هایش را بدهد، دولت هم به‌موقع وارد صحنه شود و ترتیبات مناسب‌تر و شایسته‌تری را برای تعامل با صاحبان رتبه‌های برتر، صاحبان کسب‌وکارهای شایسته‌تر و قوی‌تر ترتیب ‌دهد، دیگر نیازی به هیچ المان دیگری برای کارکرد این مدل و گردش بعدی این مدل وجود ندارد.

در طول چند سال گذشته ظرفیت‌ها برای آغاز درست این موضوع فراهم شده است و این شروع صحیح باید توسط اقتصاد خرد طراحی و توسط اتاق بازرگانی سازماندهی شود و باید بخش‌خصوصی با روشی مورد تفاهم و علاقه خودش وارد رتبه‌بندی در فضای کسب‌وکار شود که خوشبختانه با پیگیری‌های انجام شده این اتفاق افتاده است. اما این موضوع که دولت متولی رتبه‌بندی بخش‌خصوصی باشد همان چیزی است که سالیان دراز در مورد آن فعالیت‌هایی انجام شده و شکست خورد.

اما اینکه رتبه‌بندی در فضای بخش‌خصوصی سازماندهی شود و از داخل بخش‌خصوصی و به‌صورت داوطلبانه اتفاق بیفتد، زمینه‌ای است که در اقتصاد خرد آمادگی آن وجود دارد و کافی است با یکصدا شدن اتاق بازرگانی و همبستگی بیشتر در آن و حل مشکلات رتبه‌بندی داخل این نهاد، فضایی را ایجاد کنیم که دولت را هم به پیگیری و استفاده درست از این رتبه‌بندی‌ها راغب کنیم. در این شرایط می‌توانیم امیدوار باشیم که زمینه‌ برای باز شدن دست کسانی که پاک‌دستی و حرفه‌ای‌گری خود را در طول سالیان گذشته ثابت کردند باز شود و آنها بتوانند فعالیت‌های بیشتری را انجام دهند.