روند و هزینه های فرسایش خاک در ایران بررسی می شود / خسارت های باورنکردنی فرسایش خاک

آنطور که کارشناسان می گویند بیشترین خسارتی که ما از نظر محیط زیست می پردازیم مربوط به فرسایش خاک است. معمولا کشورمان در جهان از نظر فرسایش خاک رتبه اول یا دوم را دارد و در واقع باید بگوییم که وضعیت چندان مناسبی از این نظر نداریم.

اما در حالی که فرسایش خاک به دلیل عدم مدیریت خاک به وقوع می پیوندد و مسائلی مانند جنگل زدایی و چرای بی رویه دام در آن دخیل است، به نظر می رسد خاک خوردن قانون خاک در مجلس و عدم تصویب آن هم در این میان مزید بر علت شده است تا خاک های ایران بیش از پیش دچار فرسایش شود.

اما در شرایطی که کشاورزان و دامداران معمولا در فرسایش خاک موثر هستند، برخی فعالان محیط زیست بر این باورند که باید قانونی وضع شود که آنها را در صورت جلوگیری از فرسایش تشویق کند و در صورت تقصیر در فرسایش، آنها را با مجازات های مادی روبه رو کند. «فرصت امروز» در این گزارش روند و هزینه های فرسایش خاک در ایران را بررسی کرده است.

***

منوچهر گرجی:

تشویق و تنبیه در قانون لحاظ شود

منوچهر گرجی، رئیس انجمن علوم خاک معتقد است می توان در قانون موارد تشویقی و تنبیهی را برای کشاورزان و دامداران در جهت جلوگیری از فرسایش در نظر گرفت.

به نظر شما چه عواملی موجب فرسایش خاک در کشورمان شده است و این مسئله چه هزینه ها و پیامدهایی را می تواند داشته باشد؟

به طور کلی علت فرسایش خاک، عدم مدیریت صحیح خاک یا عدم حفاظت از خاک است. این عدم مدیریت صحیح عبارت است از کشت در جای نامناسب، از بین بردن پوشش های گیاهی و شخم های بی حساب و کتاب و خارج از اصول علمی و از بین بردن جنگل و تمام این مسائل دست به دست هم می دهد خاک توسط آب یا باد دچار فرسایش شود.

نخستین خسارت این است که خاک حاصلخیز کشورمان از بین می رود و زمینی که فرسایش پیدا می کند، تولید محصول در آن به شدت کاهش می یابد یا اگر در مراتع باشد، دیگر علوفه ای نمی روید که دام ها بتوانند از آن استفاده کنند. اما زمانی که خاک توسط آب فرسایش می یابد، به صورت رسوب در می آید و وارد سدها و رودها شده و ضمن اینکه موجب از بین رفتن نسل ماهی ها می شود، سدها را مملو از رسوب می کند و ظرفیت ذخیره سدها را کاهش می دهد.

فرسایش خاک توسط باد هم تبدیل به ریزگرد و توفان شن می شود که هوا را کاملا آلوده می کند و علاوه بر ذرات خاک، ذرات مواد آلاینده هم در این ریزگردها وجود دارد که بیماری ها و مشکلات بسیاری را برای جامعه به وجود می آورد.

برآوردی از میزان خسارات ناشی از فرسایش خاک در کشورمان وجود دارد؟

در ایران برآورد جامعی در مورد خسارات ناشی از فرسایش خاک صورت نگرفته ولی در برخی کشورها از جمله آمریکا گفته می شود که به ازای هر تن فرسایش خاک، 28 دلار خسارت وارد می شود. این در حالی است که در کشور ما سالانه 2میلیارد تن فرسایش خاک داریم و اگر این 2میلیارد تن را ضربدر 28 کنیم، 56میلیارد دلار می شود یعنی به اندازه پنج، شش برابر کل بودجه عمرانی کشور و این خسارت بسیار عظیمی است اما متاسفانه به آن کم توجهی می شود و اقدام جدی و عملی در این زمینه صورت نمی گیرد.

با توجه به آنچه اشاره کردید، راهکار جلوگیری از فرسایش خاک چیست؟

اما راهکار جلوگیری از فرسایش خاک، مدیریت خاک و حفاظت از آن و تصویب قانون خاک است. ما قانون نداریم و اگر قانون باشد، در بسیاری موارد می تواند کمک کند که مدیریت خاک اصولی و خسارت کمتری به خاک وارد شود. اگر خسارت وارد نشود، زیان های ناشی از فرسایش هم کم می شود. البته متاسفانه حدود 12 سال است که قانون خاک در دولت ها و مجلس های مختلف خاک می خورد و هنوز به تصویب نرسیده است. مسئله دیگر این است که برنامه ای برای مدیریت خاک باید در کشور وجود داشته باشد و در حالی که در دنیا مدیریت خاک از سال 1930 آغاز شده و در حال انجام است اما در کشور ما مغفول مانده است.

به بحث نبود قانون خاک اشاره کردید. برخی معتقدند که ما باید قانونی داشته باشیم که کشاورزان و دامداران را ملزم کند در مقابل نقشی که در فرسایش خاک دارند، درصدی از سود خود را به جلوگیری از ایـن مســئله اختصاص دهند. نظر شما در رابطه با این موضوع چیست؟

در قانون یک سری از وظایف بر دوش دولت گذاشته می شود و به عنوان مثال اقداماتی مانند تهیه نقشه خاک باید بر عهده دولت باشد اما یک سری از وظایف است که بر عهده مردم بوده و نخستین وظیفه مردم، پیشگیری از فرسایش خاک است. در مجموع چنین قانونی موجب می شود مدیریت خوبی بر خاک اعمال شود. مسئله دیگر هم این است که در مورد اقدامات مخربانه در خاک نمی توان فقط کشاورزان و دامداران را مقصر دانست و گاهی اوقات وزارت راه و شهرسازی با احداث یک جاده و اتوبان اقدامات مخربانه ای را روی خاک انجام می دهد.

البته می توان در قانون موارد تشویقی و تنبیهی را برای کشاورزان و دامداران در جهت جلوگیری از فرسایش در نظر گرفت.

به عبارت دیگر برای کشاورزان و دامدارانی که اقدامی در جهت جلوگیری از فرسایش کنند، مشوق هایی لحاظ شود و گروهی که اصول را رعایت نمی کنند، موظف شوند که به لحاظ مالی و معنوی این موضوع را جبران کنند.

به زعم شما این موضوع ارزش دارد که تولید برخی محصولات کشاورزی و دامی را باوجود فرسایشی که در خاک ایجاد می کنند، ادامه دهیم یا اینکه باید تولید این محصولات را متوقف و اقدام به واردات کنیم تا خاک فرسایش نیابد؟

متوقف یا کم کردن تولید برخی محصولات به بهانه جلوگیری از فرسایش خاک به معنای وابسته کردن غذا به خارج از کشور است. در این شرایط در صورتی که تحریمی به وجود بیاید، امنیت غذایی کشورمان با مشکل مواجه می شود و تهدید امنیت غذایی حتی می تواند امنیت ملی را تحت الشعاع قرار  دهد.

***

اسماعیل کهرم:

فرسایش خاک خسارت زیست محیطی و اقتصادی بالایی دارد

اسماعیل کهرم، بوم شناس و فعال محیط زیست ایران معتقد است بیشترین خسارتی که ما از نظر محیط زیست می پردازیم فرسایش خاک است و هیچ موضوع دیگری چه از نظر محیط زیستی و چه از نظر اقتصادی به پای فرسایش خاک نمی رسد.

چه عواملی موجب تشدید فرسایش خاک در کشورمان در سال های اخیر شده است و فرسایش خاک به شکلی که داریم چه هزینه هایی را به کشور تحمیل می کند؟

بیشترین خسارتی که ما از نظر محیط زیست می پردازیم، فرسایش خاک است و هیچ چیز دیگری به پای فرسایش خاک نمی رسد، چه از نظر محیط زیستی و چه از نظر اقتصادی. ما در جهان در فرسایش خاک یا اول یا دوم هستیم، به این معنا که ممکن است امسال در فرسایش خاک اول باشیم و سال بعد دوم. ما در اثر فرسایش 48 تن در هکتار در سال خاک از دست می دهیم اما در اروپا 12 تن در هکتار در سال و آمریکا 4 تن در هکتار فرسایش خاک صورت می گیرد و این نشان می دهد که متاسفانه ما چقدر در این مسئله از تمام کشورها جلو هستیم. دلیل فرسایش خاک در درجه اول جنگل زدایی است که موجب شسته شدن خاک در مناطق شیب دار هنگام بارش باران و برف می شود.

دومین علت چرای بیش از حد دام در مراتع است. ما چهار برابر ظرفیت مراتع کشورمان، دام داریم و اینها بوته را از بین می برند و خاک عریان می شود و خاک عریان هم به وسیله باد دچار فرسایش می شود.

مسئله سوم بی آبی است. وقتی که ریشه بوته در داخل آب زیر زمین قرار دارد، خاک را حفاظت می کند، ولی زمانی که پوشش گیاهی از بین می رود، در آن شرایط دیگر خاک حفاظت نمی شود و از بین می رود. تبعات این موضوع هم بیابانزایی است و بنابراین زمینی که می توانست مرتع باشد، تبدیل به زمین بی ارزشی می شود که نمی تواند تولید کند.

به نظر شما در زمینه مقابله با فرسایش خاک با کمبود قانون مواجه هستیم؟

ما در این زمینه قانون داریم و سازمان حفاظت محیط زیست اجازه چرای دام ها را در مناطق مختلف بررسی و بازرسی می کند و مدت زمان معینی را برای چرای دام در مراتع مختلف در نظر می گیرد. از سوی دیگر، سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری هم اقداماتی را در این زمینه انجام می دهد. در واقع این دو سازمان فقیرترین سازمان های دولتی از نظر پرسنل و اعتبار و بودجه هستند، ولی با نهایت همت و غیرت وظیفه خود را در ارتباط با این موضوع انجام می دهند، اما نمی توانند به طور کامل موفق باشند. این در حالی است که هر 17 هزار هکتار زمین مرتعی و جنگلی توسط یک جنگلبان حفاظت می شود.

پس قانون داریم اما ضعف در اجرا وجود دارد؟

بله، همین طور است. به عنوان مثال سازمان حفاظت محیط زیست سال ها است که درخواست استخدام هزار محیط بان را کرده است، اما مجلس این موضوع را تصویب نمی کند.

آنچه مسلم است تاثیر کشاورزان و دامداران در فرسایش خاک است و بنابراین می توان شرایطی فراهم کرد تا بخشی از سودی که کشاورزان و دامداران بابت تولید محصولات خود می برند، صرف جلوگیری از فرسایش خاک شود؟

باید به این موضوع توجه کنیم که کشاورزان و دامداران هم با مشکلات بسیاری مواجه هستند و وضعیت اقتصادی خوبی ندارند و مسائلی مانند مالیات به اندازه کافی آنها را تحت فشار قرار می دهد. اگر بیش از این دامداران و کشاورزان را تحت فشار قرار دهیم، ناراضی می شوند و این در حالی است که دولت نمی تواند اینها را ناراضی کند. به عنوان مثال از دامداری که تمام دار و ندارش 20 رأس گوسفند است چگونه می توان انتظار داشت که پولی پرداخت کند. در اینجا باید وزارت جهاد کشاورزی تمهیداتی را در نظر بگیرد و اجرایی کند.

پس راهکار چیست؟ شما معتقدید که دولت باید صرفا در اینجا اقدام کند؟

بله، باید سیستم هایی توسط دولت اجرا شود که به موجب آن کسی نتواند بیش از حد بهره برداری از مراتع و جنگل ها داشته باشد.

منتها همان طور که اشاره کردم با توجه به شرایط سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری اجرای این مسائل اشکال دارد.

تولید برخی محصولات کشاورزی و دامی به بهای فرسایش خاک تمام می شود. آیا ارزش دارد که تولید این محصولات را ادامه دهیم و فرسایش خاک هم تداوم داشته باشد یا اینکه باید تولید این محصولات کم یا متوقف شود و در مقابل روند فرسایش خاک کاهش بیابد؟

ما اگر همین الان برداشت از جنگل ها را متوقف و چوب مورد نیاز را وارد کنیم و اگر دام های اضافی را از مراتع خارج و گوشت وارد کنیم هم از نظر زیست محیطی و هم از نظر اقتصادی به صرف ما است. به این دلیل که در حال حاضر داریم به حساب آیندگان خرج می کنیم و حساب بانکی آیندگان را خالی می کنیم و کشوری تحویل نسل آینده می دهیم که مرتع و جنگل نخواهد داشت.