تعیین حجم نمونه به روش ناصرالدین‌شاه

آورده‌اند که وقتی ناصر‌الدین‌شاه با جماعتی به قم رفته بود در کنار دریاچه قم توقف می‌کند و دستور نوشتن سفرنامه می‌دهد.صحبت بر سر محیط دریاچه می‌شود و هر یک از حاضران حدسی می‌زنند. تا اینکه ناصرالدین شاه می‌گوید دورش را بنویسید بیست و چهار فرسنگ.بعد می‌گوید حالا عمقش را چگونه تعیین‌ کنیم؟یکی از سرداران تعظیمی می‌کند و می‌گوید قربان با همان روشی که دورش را تعیین کردید عمقش را هم تعیین بفرمایید.

حالا حکایت، حکایت ماست

در تحقیقات بازاردانی نیز تعیین حجم نمونه دست‌کمی از داستان ابتدای نوشته ندارد. گاه در برخی از بررسی‌ها با حجم‌های نمونه‌ای روبه‌رو می‌شویم که ما را به یاد سرشماری‌های مرکز آمار می‌اندازد و وقتی پرسش می‌کنی که چطور به این حجم نمونه رسیدی با پاسخ‌هایی روبه‌رو می‌شوی که تو گویی هرچه حجم نمونه بزرگتر باشد، کار درست‌تر و جواب به دست آمده منطقی‌تر است.

استناد به آمارهای بزرگ و اطمینان از درستی نتایج به دست آمده برقی است که در چشمان برخی محققان که البته در جامعه امروز ایران کم نیستند قابل مشاهده است و برخی از مدیران یا دانشجویان کم‌تجربه‌تر نیز اعتماد‌به‌نفس این‌گونه از محققان را به معنی درستی کار تصور کرده و چشم بسته به آن اطمینان و استناد می‌کنند، اما به راستی چه حجم نمونه‌ای برای بررسی‌های بازار منطقی و قابل قبول است؟

منطق می‌گوید با بالارفتن غیرمنطقی حجم نمونه خطاهای دیگری افزایش می‌یابد. درباره تعیین حجم نمونه روش‌های گوناگونی در کتاب‌های تحقیقات بازار آمده است که براساس حجم جامعه و به استناد استفاده از آن در یک تحقیق میدانی بزرگ و گاه تحقیقات دوره‌ای بزرگ توسط شرکت‌های تحقیقات بازار معتبر و جهانی می‌تواند مورد استفاده دیگر پژوهشگران قرار گیرد.

برای نمونه، موسسه PIOR که پیمایش‌های ملی را در سطح کشور آمریکا انجام می‌دهد. این موسسه در تحقیقات دوره‌ای خود از حجم نمونه 800نفره برای تعمیم آن به کل جامعه آمریکا استفاده می‌کند و در توضیح کار خود اثبات کرده است که افزایش حجم نمونه به دو برابر حداکثر 2 یا 3 درصد بر کم شدن خطا تاثیرگذار است که با توجه به زمان و افزایش هزینه 75درصدی مورد نیاز عدد 800 مورد قبول قرار گرفته و استفاده می‌شود.

لازم به یادآوری است که براساس حجم نمونه این تحقیقات به نسبت حجم جامعه آماری، اگر قرار بود تحقیق مشابهی در کشور ما انجام گیرد حجم نمونه‌ای به نسبت کمتر نتیجه‌بخش می‌بود.علاوه بر این در کتاب ارزشمند سنجش رضایت مشتری/ میگل هیل با رسم نموداری در فصل چهارم نتیجه‌گیری می‌کند که بالا رفتن حجم نمونه تا عدد 150 دقت تحقیق را بالا می‌برد ولی بالاتر از حجم نمونه یادشده دقت نتایج چندان تغییر نمی‌کند.

گالوپ+ گالوپ

همچنین در نظرسنجی انجام شده توسط موسسه معتبر گالوپ که به مناسبت روز جهانی خوشبختی انجام گرفته است حجم نمونه 1000نفر را از هر یک از 143 کشور مورد بررسی استفاده و انجامداده است.به زبان دیگر از هر کشور بدون در نظر گرفتن جمعیت کل آن 1000 نفر مورد نظرپرسی قرار گرفته‌اند و این در حالی است که در تحقیق دیگری که توسط گالوپ هر ساله انجام می‌شود و در آن احساس مردم جهان را درباره مهاجرت بررسی می‌کنند، از 65 کشور در مجموع 70هزار نمونه گرفته شده که با عددی تقریبا نزدیک به 1000 نفر برای هر کشور در نظر گرفته شده است.

نتیجه‌‌گیری

ما هم اگر با داستان ابتدای سخن همراه باشیم و بخواهیم برای تعیین حجم نمونه و به‌قول ناصرالدین‌شاه محیط پیرامون دریاچه عددی را پیشنهاد کنیم براساس سوابق موجود و هم‌سخن با /میگل هیل/ حجم نمونه‌ای بین 100 تا 150 نمونه را مناسب و متناسب با بسیاری از بررسی‌های بازار ایران می‌دانیم و پیشنهاد می‌کنیم.

لازم به یادآوری است که در بسیاری از تحقیقات به دلایل وجود محدودیت‌هایی مانند کمبود زمان، هزینه و منابع چاره‌ای جز قانع بودن و استفاده از حداقل‌های ممکن برای انجام بررسی‌ها نیست، هرچند که وجود حجم نمونه‌های بزرگ به معنی کم خطا بودن تحقیق نمی‌تواند در نظر گرفته شود. آنچه در این پیشنهاد اهمیت دارد به دست آوردن نمونه‌ای خالص، تمیز و با عیار بالاست.در پایان با حافظ هم‌سخن می‌شویم که:

قدر مجموعه گل مرغ سحر داند و بس

که نه هر کو ورقی خواند معانی دانست

بازاردان