زمزمه‌های انحلال مرکز مبادلات جدی شده است / تاسیس بورس ارز و تهدیدات پیش‌روی آن

مدتی است خبر انحلال مرکز مبادلات ارزی و راه‌اندازی بورس ارز مجددا در محافل اقتصادی مطرح شده که باتوجه به اعلام رییس سازمان بورس اوراق بهادار و نیز تاکید مدیرعامل بانک مرکزی بر این مسأله نیز اهتمام به تک‌نرخی کردن قیمت ارز، به نظر می‌رسد، به‌زودی اجرایی شود. نگاه به گذشته نشان می‌دهد موانع و تفاسیر متعددی در سر راه تاسیس بورس ارز وجود داشته که برآیند این موارد راه‌اندازی این بورس را تاکنون به تعویق انداخته است. تشدید نوسانات ارزی در بازار (به‌خصوص دلار آمریکا) و نیز تشدید تحریم‌های اقتصادی علیه ایران مهم‌ترین عوامل در عدم پذیرش پیشنهاد دولت مبنی بر راه‌اندازی بورس ارز در سال 1391 از سوی مجلس بودند که بدین ترتیب مرکز مبادلات ارزی جایگزین بورس ارز شد. جالب اینجاست که در سال 1392 یکبار دیگر راه‌اندازی بورس ارز از طرف مجلس (هنگام بررسی لایحه بودجه 92) مطرح شد که این‌بار این ایده از سوی دولت پذیرفته نشد.

با وجود اینکه هنوز هم جایگزینی مبادلات ارزی بین بانکی به‌عنوان یک گزینه جایگزین در کنار بورس ارز مطرح است، با این حال به نظر می‌رسد امسال بحث تاسیس بورس ارز جدی بوده و همان‌گونه که حامد سلطانی‌نژاد مدیرعامل بورس کالای ایران عنوان کرده، شاهد گشایش بازار معاملات آتی ارز در این بورس باشیم. لذا محتمل‌ترین ابزار معاملاتی در این بورس، ابزار مشتقه ارزی بوده و صدور گواهی‌های سپرده ارزی منتفی به نظر می‌رسد. در ضمن به نظر می‌رسد، در فاز اول راه‌اندازی، مبادلات دلار و یورو مدنظر بوده و در ادامه سایر ارزها نیز در این بورس مبادله شوند.

قبل از پرداختن به مزایای تاسیس این بورس و تبیین تهدیدات پیش‌روی آن، تاکید می‌گردد راه‌اندازی آن به مقدماتی نظیر تدوین آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی، تک نرخی شدن ارز، تعیین‌تکلیف مبادلات ارزی بین بانکی، مشارکت بانک مرکزی، سیستم بانکی و صرافی‌های مجاز نیازمند بوده که اگر تمام این موارد محقق شوند می‌توان انتظار رونق و شکوفایی این بورس را داشت. در ادامه مزایای تاسیس و تهدیدات پیش‌روی این بورس مورد نقد و بررسی قرار داده شده است:

1- شفاف‌سازی معاملات: چنانچه مکانیزم‌های کنترلی و نظارتی مناسب بر انجام معاملات تعریف و اجرایی شوند، می‌توان ادعا کرد شفافیت این معاملات بسیار بیشتر از وضعیت کنونی مبادلات ارزی باشد. متاسفانه در گذشته‌های دور و نزدیک بارها شاهد نوسانات متعدد و گاهی لجام گسیخته نرخ ارز بر اثر دستکاری در بازار، انتشار شایعات، ثبت معاملات غیر‌واقعی (خرید چند باره ارز توسط تعداد معدودی از فعالان) و. . . بودیم که این امر در بورس ارز به حداقل خواهد رسید.

2- جمع‌آوری اطلاعات مستند و واقعی از حجم و ارزش مبادلات ارزی: دسته‌بندی بازار ارز به دو دسته رسمی و غیر‌رسمی (بازار آزاد) و انجام حجم قابل توجهی از معاملات ارزی در بازار آزاد موجب شده بسیاری از اطلاعات در مورد حجم و ارزش مبادلات ارزی دقیق نبوده که این امر می‌تواند بر تصمیم‌گیری‌های اقتصادی تاثیر بگذارد. تجمیع حجم قابل توجه‌ای از این معاملات در بازاری منسجم با بستر الکترونیکی و ارتباطی مناسب می‌تواند به جمع‌آوری آمار دقیقی از حجم و ارزش مبادلات ارزی در فواصل زمانی مختلف کمک شایانی کند.

3- قیمت‌گذاری مناسب: قطعا قیمت‌گذاری مناسب و واقعی با شفافیت بازار، گزارشات به‌موقع در مورد میزان عرضه و تقاضا، کنترل و نظارت دقیق و داشتن رویه‌ای یکپارچه ارتباط مستقیم دارد که تمام این موارد در بورس قابل تحقق است.

4- پوشش ریسک: در بسیاری از موارد اطمینان از وجود ارز در سررسید مشخص، مهم‌تر از قیمت لحظه‌ای آن است. با راه‌اندازی معاملات آتی ارز، امکان پوشش ریسک برای دسته بزرگی از متقاضیان عمده ارزی فراهم می‌شود.

این امر نه‌تنها برای اشخاص حقیقی/حقوقی ایرانی قابل توجه است بلکه عامل مهمی برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی به شمار می‌آید. سرمایه‌گذار خارجی با این روش می‌تواند ریسک نوسانات قیمتی ارز را در معادلات خود از بین برده و به این ترتیب تمام تصمیم‌گیری‌های سرمایه‌گذاری مبتنی بر شرایط کسب وکار خواهد بود.

ب) تهدیدات پیش‌روی بورس ارز

با وجود مزایای ذکر شده، تهدیدات بسیاری بر سر راه تاسیس معاملات آتی ارز در بورس وجود دارد که در ادامه به پاره‌ای از آنها اشاره می‌شود.

1- هنوز هم عده‌ای معتقدند، ارز از جنس کالا نیست و لذا دادوستد آن در بورس‌های مبتنی بر کالا منطقی نیست. این افراد معتقدند بسیاری از مشکلات بازار ارز کشور ناشی از این تفکر بوده و کثیری از افراد در بازار ارز، ارز را مانند کالا معامله می‌کنند. این عده معتقدند بهترین محل مبادله ارز، بانک و به‌صورت مبادلات بین بانکی بوده که این تفکر قبلا نیز مانعی بر تاسیس بورس ارز شده است.

2- تصدی‌گری دولت در بخش ارزی: همواره بخش قابل توجهی از ذخایر و منابع ارزی در اختیار دولت و شرکت ها/ ارگان‌های دولتی بوده است. از طرفی هنوز هم بخش عمده‌ای از اقتصاد کشور به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در دست دولت و نهادهای شبه دولتی بوده که گاهی (خواسته یا ناخواسته)جهت دهی قیمت ارز موجب نجات و سوددهی این بخش از اقتصاد شده است.

البته در چند سال گذشته سعی شده با استقلال بانک مرکزی، بخش عمده‌ای از این منابع ارزی ساماندهی شوند اما هنوز هم این امر به‌طور کامل اجرایی نشده است. این امر می‌تواند شائبه و احتمال دستکاری معاملات آتی ارز را تشدید کند. در ضمن احتمال می‌رود در موارد حساس و بحرانی، نهاد‌های نظارتی بورس را وادار به وضع قوانین محدود‌کننده‌ای کند که این امر موجب می‌شود بسیاری از مزایای اشاره شده در قبل تحت تاثیر قرار گرفته و کمرنگ شوند.

3- عدم مشارکت همه طرف‌ها در بورس ارز: همان‌گونه که گفته شد بازیگران اصلی این بازار، صندوق‌های مشاع ارزی، وارد‌کنندگان و صادرکنندگان، اشخاص حقیقی، بانک مرکزی، بانک‌ها و صرافی‌ها بوده که عدم حضور هر یک از این طرف‌ها می‌تواند بخشی از مزایای تاسیس این بورس را از بین برده و حتی به تهدید تبدیل کند.

به یاد داشته باشیم هدف اصلی راه‌اندازی بورس ارز کنترل و مدیریت نوسانات بازار ارز است. چنانچه تمام بازیگران وارد این عرصه نشوند، این بازار حجم بسیار کمی در برابر بازار موازی خواهد داشت که به این ترتیب متاثر از نوسانات آن بازار خواهد شد و قطعا هدف راه‌اندازی این بورس محقق نخواهد شد.در این راستا پیشنهاد می‌شود، در تاسیس این بورس موارد زیر مورد توجه قرار گیرند: 

1- جلب مشارکت همه بازیگران این بورس از جمله صرافی‌ها مهم است. لذا پیشنهاد می‌شود، جلسات توجیهی و آموزشی از طرق گوناگون برگزار شده و زمینه‌های عملی حضور تمام بازیگران به این بورس مهیا شود.

2- حمایت بانک مرکزی از این بورس چه در زمینه اجرایی و چه در زمینه نظارتی، امری مهم به شمار می‌رود. لذا به نظر می‌رسد در تدوین آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها و تدارک زیرساخت‌های مربوط توجه به این امر ضروری و مهم باشد.
3- لازم است در معادلات و تدوین سازوکارها به ارزهای ناشی از فروش که قابل وصول نبوده و تهاتری‌اند توجه کافی به عمل آید.

4- باید با وضع قوانین و مقررات مناسب از سفته بازی و بروز هیجان در معاملات جلوگیری کرد.

5- باتوجه به اهمیت تحویل در سررسید، به‌نظر می‌رسد مقدار جرائم نکول به مقدار قابل توجهی افزایش یابد، به‌طوری‌که نکول برای طرفین به صرفه نباشد.

6- به‌نظر می‌رسد وجود نهادهایی (مانند بانک مرکزی) در کنار این بازار و ورود به بازار (در مواقع ضروری) جهت افزایش نقدشوندگی بازار ضروری بوده و لازم است تدابیر لازم در این زمینه اتخاذ شود.

با این توضیحات باید دید این‌بار سرنوشت بورس ارز به کجا می‌رسد و سازوکارهای پیش‌بینی شده معاملات آن چیست؟

* مدیر معاملات بورس کالا و انرژی شرکت کارگزاری تامین سرمایه نوین