دکتر بهزاد قره یاضی، رییس انجمن عوم زراعت و اصلاح نباتات ایران: / برترین رتبه علمی در کشور مربوط به علوم زراعت و اصلاح نباتات است

آقای دکتر در مورد کنگره و تاثیر گذاری آن کمی توضیح دهید.

امسال چهاردهمین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات را می کنیم. به خاطر دارم در سال 1385 نهمین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات را در پردیس ورامین دانشگاه تهران  در حالی برگزار کردیم که جریان ناکارآمیدی در مدیریت بخش کشاورزی بر سرکار آمده بود. در این کنگره مقاله ای با عنوان«زراعت مولکولی» ارایه کردم و در سخنرانی خود روزهای تاریکی را برای بخش کشاورزی کشور پیش بینی کردم که پاسخ آن بر اهل فضل روشن است.

چنین سخنانی اگر از سوی یک فرد عامی و غیرمتخصص و غیر دانشگاهی عنوان شود، چندان انتظاری نمی رود تا توجه مدیران را به خود جلب کند ولی اگر در یک کنگره بزرگ علمی گفته شود، باید مدیریت به این مسایل توجه کند و از اشتباهات گذشته پرهیز کند. متاسفانه روش مدیریت وقت بخش کشاورزی، حذف و اهانت و خشونت و برخورد با مراجع علمی و متخصصان فرهیخته بخش کشاورزی بود.

نتیجه اینکه ادعای واهی و پوچ وزیر وقت کشاورزی، محمدرضا اسکندری، که اعلام کرده بود در عرض یک سال در زمینه تولید جو و سه سال در تولید برنج خودکفا خواهیم شد، در انتهای دوران وزارتش، نه تنها خودکفایی به دست آمده در گندم را نابود کرد بلکه در شکر و گندم و بسیاری محصولات دیگر وابستگی شدیدی برای کشور به وجود آورد.

دکتر قره یاضی دارید خاطره تعریف می کنید؟!

گذشته چراغ راه آینده است! بیان خاطرات گذشته نه برای یادآوری روزهای تلخ و سخت است بلکه با این انگیزه آنها را تکرار می کنم تا نخست، وظیفه پژوهشگران را یادآوری کنم که در مورد مهم ترین مسایل روز بخش اطلاع کافی و شجاعت و شهامت بیان آنها را داشته باشند و با انصاف و مروت و دقت علمی مسائل را نقد کنند و دوم اینکه دولت ها نیز وظیفه دارند به هشدارهای جامعه علمی با احترام، سعه صدر و دقت گوش فرادهند و در تصمیم هایشان به کار بندند.

آیا امروز به عنوان منتقد علمی همه چیز را در اوج کمال می بینید؟

بی تردید امروز نیز کاستی هایی در بخش کشاورزی، منابع طبیعی و به ویژه محیط زیست وجود دارد اما آنچه مهم است اینکه ارتباط میان جامعه پژوهشی و مدیران اجرایی کشور برقرار است. دست کم در بخش کشاورزی و منابع طبیعی این ارتباط محسوس و ملموس است. گرچه در حوزه محیط زیست همچنان شاهد قهر و قطع ارتباط میان و بلکه تقابل ریاست این سازمان، خانم ابتکار با جامعه بزرگ علمی کشور هستیم اما در بخش کشاورزی اینگونه نیست و جامعه علمی کشور و بخش اجرایی در تعامل نزدیک در حال همکاری هستند.

آقای دکتر شما خیلی به جامعه علمی کشور می بالید، نتیجه این همه تحقیقات چیست؟ پژوهش و تحقیقات در بخش کشاورزی و به ویژه زراعت و اصلاح نباتات بسیار فاخر و در خور تحسین است. بگذارید خاطره دیگری را برایتان تعریف کنم.  اخیرا ملاقاتی با رییس فرانهوفر آلمان داشته ایم، این مجموعه مانند سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج (تات) کشاورزی خودمان مجموعه پژوهش های کاربردی است که در سراسر آلمان پخش است و فرقش با تات در این است که تات فقط در حوزه کشاورزی و منابع طبیعی است اما فرانهوفر در همه رشته ها تحقیق می کند.

رئیس فرانهوفر در ابتدای مذاکرات با بی حوصلگی و کم رغبتی مایل به همکاری با ما بود. آلمان در تولید علم رتبه 4 جهانی را دارد و ایران در جایگاه 15 و 16 قرار گرفتهاما بیان رشد علمی زیاد ما هم موجب تحریک علاقه وی به تعامل نشد.

احساس کردم که باید آنها را وادار کنم تا به ملت بزرگ ایران و دانشمندان سرافراز آن تکریم کنند و بر همین اساس به دستاوردهای متخصصین زراعت کشور تمسک کردم و به آنها گفتم که در سال 2011 رتبه آلمان در تولید علم (تعداد مقالات علمی نمایه شده در (ISI) در رشته زراعت 8 بوده و جایگاه ایران بالاتر از آنها در پله 5 جهان بوده است. 

رییس فرانهوفر آلمان، از آن پس با نهایت احترام بحث را ادامه داد و با کمال تعجب پرسید؛ «آیا تحقیقات و پژوهش های علمی را خودتان انجام می دهید یا سفارش می دهید؟ در فضای تحریم ها چگونه توانستید این پژوهش ها را انجام دهید؟» این پرسش ها حاکی از تکریم و احترامی بود که آلمان ها برای بخش علمی زراعت و کشاورزی ایران قایل شدند.

تحقیقات کشاورزی در ایران سابقه ای بیش و پیش از تاسیس دانشگاه تهران دارد. ما دانشمندان و نخبگان برجسته ای را در این حوزه در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی داریم. نتیجه این همه پژوهش و برخورداری از این نیروی عظیم انسانی و ساختار کهن و ریشه دار تحقیقات کشاورزی و همدلی و همداستانی بخش اجرا در کشاورزی با بخش تحقیقات همین دو قلم را عرض کنم که در حالی که با این همه رانتی که ما برای بخش صنعت فراهم کرده ایم (برای مثال تعرفه واردات خودرو) و رشد این بخش در سال های گذشته 94 منفی بوده (منفی 0.3 درصد برای سال 1394) ولی رشد بخش کشاورزی همواره مثبت بوده (5.7 درصد برای سال 1394).

اما با وجود سهمی که کاورزی در تولید ناخالص داخلی ایفا می کند و کمترین تاثیر را از تکانه های بین المللی می گیرد، بازهم ما سرمایه گذاری را به جای تحقیقات کشاورزی یا اصولا خود بخش کشاورزی انجام دهیم به سمت امور صنعتی و فرهنگی متمایل می کنیم!

به نظر من نکته بسیار با ارزش و افتخار آفرینی که در این زمینه باید مبنای عمل سایر بخش ها قرار گیرد، همراهی و هماهنگی دو مجموعه بزرگ دانشگاهی و مراکز پژوهشی وزارت جهاد کشاورزی است که تجلی آن را در انجمن علوم زراعت و اصلاح نباتات می توان مشاهده کرد. در این انجمن با اینکه رای گیری برای دانشگاهیان و پژوهشگران جهاد کشاورزی به طور جداگانه انجام نمی شود و سهمیه ای برای دو مجموعه در نظر نمی گیریم، معمولا مسئولیت هیات مدیره انجمن علوم زراعت و اصلاح نباتات در دوره های متوالی به صورت مساوی در اختیار هر دو گروه مجموعه عزیزان می گیرد.

این تقسیم ها ناخودآگاه و طبیعی بوده و حتی در احراز مسئولیت ریاست انجمن نیز متجلی است. چنانچه دوره گذشته ریاست انجمن بر عهده دکتر سیادت، رییس محترم فعلی دانشگاه کشاورزی رامین اهواز بود و اکنون بر عهده اینجانب گذاشته شده است که در پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی خدمت می کنم. این همدلی نتیجه شیرین رتبه برتر و بالاتر علمی ایران را برای بخش زراعت در جهان به ارمغان آورده است.

ایران کشور کم آبی است و با بحران کمبود منابع آبی مواجه است و برای آن اگر تدبیری نشود، به جنگ داخلی و خونریزی های محلی و ملی منجر می شود. اگر چه با صراحت می گویم؛ بدخواهان نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران که در خارج، بر مبنای مخیلات خود کمبود  آب در ایران مدعی شده اند تا 20 سال دیگر ایرانی بر نقشه جهان نخواهد بود، باید این آرزو را در کنار آرزوی براندازی و تزلزل در نظام، با خود به گور ببرند و هرگز چنین روزی را نخواهند دید.

ایران دارای ریشه های تمدن و فرهنگی غنی است که تعالیم اسلام را در درون خود پرورانده است و با مجموعه شرایطی که داریم هرگز به بن بست نخواهد رسید. البته نباید بی توجهی و بی تدبیری شود و فکر کنیم این مشکلات خود به خود حل می شوند.

همان گونه که نیاکان ما هزاران سال پیش آستین ها را بالا زدند و زمانی که فناوری در سدسازی و آبیاری تحت فشار وجود نداشت، ده ها هزار کیلومتر در دل کویر قنات حفر کردند و کانال های آبیاری ساختند و در خشک ترین مناطق کشور کشاورزی را رونق دادند، امروز پژوهشگران ما با بهره گیری از روش های مختلف مانند استفاده از ذخایر فکری، معنوی، تاریخی و فرهنگی از یک سو و توانمندی های علمی و فناوری های روز از سوی دیگر، به این معضل خواهند پرداخت.

در این مسیر همه باید کمربندها را محکم ببندیم و از صادرات مجازی آب بپرهیزیم. کشت های بیهوده را رها کنیم و مزیت نسبی را درکنار افزایش تولید محصولات استراتژیک در نظر بگیریم. در جایی که صلاح آبی کشور ایجاب می کند، واردات آب مجازی را در دستور کار قرار دهیم و اصل را بر تولید و تدبیر ملی بگذاریم. استفاده از روش های مدرن آبیاری، تولید بیشتر با آب کمتر، توسعه کشت گلخانه ای و سیستم های زراعی با آبیاری تحت فشار از جمله راه های افزایش بهره وری و کاهش مصرف منابع آبی است.

همچنین روش های دیگر، کاهش ضایعات پس از برداشت محصول، استفاده از فناوری های نوین، تولید ارقام زراعی متحمل به خشکی و کم آبیاری است. مورد آخر منطبق با موضوع اصلی تخصصی کنگره چهاردهم زراعت و اصلاح نباتات است که با اصلاح نباتات و روش های موجود از مهندسی ژنتیک یا محصولات تراریخته قادر خواهیم بود گیاهانی با بهره وری بالاتر از آب با تولید محصول بیشتر داشته باشیم.

از سوی دیگر با روش های جدید در زراعت مانند کشاورزی حفاظتی، شخم کمتر یا عدم نیاز به شخم، مکانیزاسیون و مبارزه با آفات و بیماری ها به روش های جدید قادر خواهیم بود که در مصرف آب باز هم صرفه جویی بیشتری کنیم و در نتیجه منابع آبی بیشتری را در اختیار محیط زیست قرار دهیم و مملکت آبادتری را به نسل های آینده تحویل دهیم.

آقای دکتر این جنگ رسانه ای که اخیرا در مورد ارگانیک یا تراریخته راه افتاده چیست و چرا انجمن شما در این باره سکوت کرده؟

انجمن هرگز در این باره سکوت نکرده و اتفاقا منشاء اثر و مرجع مراجعات مدیران فرهیخته دولتی و مردمی است. یکی از موضوعات مهم روز همین بی توجهی به این اصل است که دانشمندان به هیچ یک از فناوری ها «نه» نمی گویند.

جنگ های زرگری، دعواهای ساختگی، به جان انداختن های هدفمند و هوشمند، طرفداری از این رشته یا آن رشته، این دسته از فناوری ها و یا آن آن دسته از فناوری ها و تقابل سنت با مدرنیته در انجمن زراعت و اصلاح نباتات جایی ندارد.

انجمن جایگاه فرهیختگانی است که بر زراعت و اصلاح نباتات کشور تاثیرگذارند. افتخار داریم که امروز سه چهره شاخص و اثرگذار، استادان عزیزم جناب مهندس عباس کشاورز، جناب دکتر ابوالقاسم محمدی و جناب دکتر عبدالمجید رضایی را به جامعه علمی کشور معرفی و از آنها به عنوان الگویی برای جوانان عزیز تقدیر کنیم. این عزیزان به عنوان کشاورز، اکولوژیست، طرفداران محیط زیست و اصلاح گران نباتات و متخصصان کشاورزی ارگانیک و ژنتیک هستند که در کنار هم هیچ یک دیگری را نفی نمی کنند. عدم نفی یکدیگر مفهومش تغییر تعریف کشاورزی ارگانیک، حفاظتی یا مهندسی ژنتیک نیست.

گرچه زمان برای تغییر تعاریف نیز فرا رسیده و در دنیا مکاتبی ایجاد شده که مباحث ارگانوترانس ژنتیکس را (به مفهوم آشتی تراریخته و ارگانیک در تعریف) به میان می آورند و تلاش می کنند محصولات تراریخته را در زمره ارگانیک قرار دهند یا در کشاورزی ارگانیک از بذور با کیفیت ترایخته هم استفاده کنند، اما در بحث امروز ما این موضوع مد نظر نیست.

عرضم این است که ارگانیک را در عین ممنوعیتی که برای استفاده از گیاهان اصلاح شده و تراریخته دارد؛ با مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته و کشاورزی مبتنی بر استفاده از سموم شیمیایی و نهاده های شیمایی و کشاورزی اکولوژیک و استفاده از کودها و سموم زیستی با حفظ هویت شان زیر یک سقف جمع کنیم. هیچ کدام را نفی نکنیم و از هرکدام در جای خود استفاده کنیم.  

اگرچه از جنبه سببی گیلانی و رشتی هستم، اما خودم را زاده شبستر می دانم و فخر من شیخ محمود شبستری صاحب گلشن راز است که می فرماید:

جهان چون چشم و خط و خال و ابروست

که هر چیزی به جای خویش نیکوست

چه مغایرتی دارد در نقطه ای از کشور که خاک حاصلخیزی دارد و مشکل آب و آفات و بیماری نداریم و امکان کشت ارگانیک وجود دارد، از آن حمایت کنیم و از راه صادرات این محصولات به شرط نظارت بر سلامتی آنها  ارزآوری بیشتری برای کشور فراهم کنیم و مصرف کنندگان داخلی هم در صورت تمایل و توان از آن استفاده کنند ولی در گوشه ای دیگر از کشور پهناورمان برای تولید محصول بیشتر و بهتر، با رعایت اصول و ضوابط فنی و علمی از سموم دفع آفات نباتی با کیفیت استفاده کنیم؟ چه مغایرتی دارد که در جای دیگری از کشور از محصولات تراریخته بهره مند شویم تا از سموم کمتری استفاده و محیط زیست سالم تری را به ارمغان بیاوریم؟

آقای دکتر داستان این خودکفایی دوباره در تولید گندم چیست؟

داستانم این است که ما پس از گذشت 11 سال امسال بار دیگر بی نیاز از واردات گندم شده ایم. من بسیار علاقه مندم که از واژه«خودکفایی» استفاده کنم اما واقعیت این است که نه در سال 83 از این عنوان استفاده کردم و نه اکنون از آن استفاده می کنم. قطع واردات ولو به مدت یک سال خود دستاورد ارزشمندی است که هم بخش اجرا باید به آن فخر کنند و هم بخش پژوهش و هم مجموعه دولت و ملت و رهبری نظام. اما به دو دلیل نمیتوانم این قطع واردات را با خودکفایی یکی تلقی کنم. برای نیل به خودکفایی در درجه اول باید پایداری تولید  تضمین شده باشد. دوم اینکه مدیریت ناکارآمد نتواند آن را یک ساله نابود کند!

در همین ماجرای خودکفایی (به قول دوستان) در گندم، مدیریت نقش بارزی حتی بیش از پژوهش داشته است. در سال 1384 کشوری که در گندم خودکفا شده بود را به آقای اسکندری تحویل داده و در سال 92 کشوری را با حدود 7 میلیون تن واردات گندم تحویل گرفتیم. امروز همان مدیریت سال 1383دوباره مدیریت را در دست گرفته و کشور را به قطع واردات(خودکفایی) در گندم رسانده است.

پس این تجربه کمی نیست؛ این فرصت طلایی و تاریخی کم به دست تحلیلگران و دانشمندان می افتد و باید روی آن بسیار کار کنیم و حتی قوه قضاییه وارد شود و آمن را مبنای محاکمه قاصرین و مقصرین قرار دهد که هنوز هم که هنوز است طلبکار این ملت و مردمند!  این واقعه تاریخی می تواند  برای تحلیلگران به عنوان یک آزمایشگاه محسوب شود که چگونه مدیریت می تواند باعث تعالی یا تباهی حوزه ای شود.

موضوع دیگر که نمی توانم از واژه خودکفایی استفاده کنم، این است که خودکفایی به هر قیمتی را نمی خواهیم. نه اینکه اینگونه باشد، اما به صورت کلی مایل نیستیم به قیمت وابسته تر شدن در سایر محصولات، برهم خوردن تناوب زراعی و کاهش سفره های آب زیرزمینی در گندم خودکفا شویم اما در سایر محصولات واردکننده باشیم. تمایلی نداریم که تناوب محصول بهم بخورد و آفات در مزارع طغیان کند. همزمان با افزایش تولید گندم به فکر حمایت از سایر محصولات و تناوب کشت هم باید باشیم.

صد البته باید مراقب سطح آب سفره های زیرزمینی نیز باشیم و اگر پایداری در تولید گندم را به مدت 5 سال یا یک دهه شاهد باشیم آنگاه می توانیم با آسودگی و فراغ بال بگوییم خودکفا شده ایم و جشن و پایکوبی راه بیندازیم.

آقای دکتر حرف دیگری هم دارید؟

پژوهشگر که در حرف کم نمی آورد (خنده)! من روزهای خوشی را برای شرکت کنندگان در دومین کنگره بین المللی و چهاردهمین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات کشور در رشت آرزو می کنم. امید آن دارم که در سایه تعامل و شریک گزینی علمی که بستر آن در کنگره های علمی فراهم می شود، برکاتی نصیب ملت و کشور عزیز ایران شود.

یکی از ویژگی های کنگره های اخیر علوم زراعت و اصلاح نباتات، تلاش برای بین المللی کردن آن و شناساندن جایگاه علمی ایرانیان به جهانیان و استفاده از آخرین دستاوردهای علمی برتر خارجی است. اگر چه با مجموعه شرایط بین المللی که در دولت قبل ایجاد شد و به دلیل بدعهدی های طرف های برجام هنوز فضای مناسب برای توسعه فعالیت ها و همکاری های بین المللی باز نشده و شوربختانه امریکای بدعهد غیر قابل اعتماد، حتی پس از برجام نیز محدودیت جدیدی برای ورود خارجیان به ایران را وضع کرده است (به گونه ای که در صورت سفر اتباع خارجی به ایران اخذ ویزا از امریکا برای شان مشکل خواهد شد و این موضوع بر حجم و گستره حضور دانشمندان جهانی در کنگره اثرگذار بوده است) اما چنانچه ملاحظه می کنید، در چند کنگره اخیر برجسته ترین متخصصان دنیا و برندگان جایزه جهانی غذا و دانشمندان برجسته دیگری به ایران آمده اند و با هر زحمتی که بود فضایی فراهم آوردیم که علاقه مندان علوم زراعت و اصلاح نباتات در جهان این کنگره را در تقویم خود ثبت کنند و حضور در آن را از دست ندهند.

جا دارد از تلاش همکارانم جناب دکتر بابک ناخدا که در بخش بین الملل همکاری داشته و تلاش های زیادی کرده اند قدردانی و تشکر کنم. از دکتر محمدی نژاد، به عنوان مسئول علمی کنگره و اعضای محترم هیات مدیره انجمن علوم زراعت و اصلاح نباتات که هر یک به سهم خود در برگزاری کنگره سهیم بودند، سپاسگزاری کنم.

از مسئولان دانشگاه گیلان به ویژه ریاست محترم آن دکتر احمد رضی و معاون پژوهشی دانشگاه جناب دکتر سید ضیا الدین میرحسینی و همچنین دبیر علمی کنگره جناب دکتر مسعود اصفهانی تقدیر می کنم. از چهره های صمیمی خانم ها مهندس ولیایی و مهندس قاسمی که در دبیرخانه انجمن و مهندس مهدیه مجدی که مسئول تهیه ویزای میهمانان خارجی هستند هم تشکر و قدردانی می کنم.

همچنین از تمامی کسانی که در تامین هزینه های کنگره سهم داشته اند به ویژه شرکت کنندگان عزیز این کنگره تقدیر و تشکر می کنم. امیدوارم در آینده ای نه چندان دور شاهد موفقیت بیشتر بخش کشاورزی باشیم.