بازی سم و کود با امنیت غذایی

شرکت خدمات حمایتی کشاورزی، از جمله شرکت‌هایی است که وظیفه تدارک و توزیع به‌موقع و البته باکیفیت انواع نهاده‌ها را بر عهده دارد. از آنجا که تأمین نهاده‌های دامی در صدر جدول مایحتاج کشاورزان قرار گرفته، توزیع آنها (بذر، کود، سم، ماشین‌آلات و نهال) در زمان معین از اولویت بالایی برخوردار است. آن‌طور که مسئولان این شرکت اذعان دارند، بحث کیفیت و رعایت استانداردهای لازم برای افزایش بهره‌وری و رشد سلامت محصولات تولیدی اهمیت ویژه‌ای دارد که به گفته آنها نباید از این استانداردها عدول کرد. زیرا سلامت مردم با منافع هیچ فرد یا گروهی قابل مقایسه نیست و کیفیت مطلوب نهاده‌های توزیع شده، مسیر اصلی جاده‌ای را تشکیل می‌دهند که در نهایت به ارتقای سلامت جامعه می‌انجامد.

بر این اساس، شرکت خدمات حمایتی کشاورزی، مرکزی را به‌عنوان مطالعات کاربردی و کنترل کیفی در سال 76 تأسیس کرد تا با ارائه تحقیقات کاربردی در رابطه با سموم دفع آفات نباتی و کود و به منظور کاهش ضایعات کشاورزی گام بلندی در جهت رشد و توسعه محصولات سالم بردارد. در این میان اما و اگرهای فراوانی به چشم می‌خورد که شاید مسئولان سازمانی از گفتن آنها امتناع کنند.

کود

بحث درباره کودهای شیمیایی، هنوز در بین مسئولان و کارشناسان مختلف وجود دارد. این مبحث جنجال‌های فراوانی به پا کرده و در بیشتر مواقع، دولتی‌ها متهم به ارائه بیش از حد کود به کشاورزان و عدم نظارت کافی در مصرف این نهاده شده‌اند. از طرفی مدیرعامل شرکت خدمات حمایتی در گفت‌وگویی که دو هفته پیش با «فرصت امروز» انجام داد، هرگونه استفاده بیش از حد کود را تکذیب کرد و معتقد بود که زمین‌های زراعی ایران، حتی کمتر از میانگین جهانی از این نهاده استفاده می‌کنند.این دقیقا همان مطلبی بود که مشاور مدیرعامل شرکت، در بازدید خبرنگاران از مرکز مطالعات کاربردی و کنترل کیفی خدمات حمایتی بر آن صحه گذاشت و تأکید کرد که ایران در مصرف این ماده شیمیایی، در رتبه 117 جهان قرار دارد.

به گفته یزدان سیف، کشور هند به ازای هر هکتار 166کیلوگرم کود استفاده می‌کند. این مقدار در چین 396 کیلوگرم و در آمریکا که به فراوانی زمین‌های زراعی شهرت دارد 131کیلوگرم است. این در حالی است که آمارها مصرف کود شیمیایی در ایران را تنها 26کیلوگرم در هر هکتار ثبت کرده‌اند. این مسئول معتقد است که از سال 85 به بعد مصرف کود در کشور سیر نزولی داشته و از آن به بعد واردات مواد‌غذایی به ایران خطی صعودی به خود گرفته است. بنابراین نمی‌توان نقش تغذیه گیاه را نادیده گرفت. طبق آمارها، سال 84 عملکرد گندم در هکتار 3080کیلوگرم بوده که این مقدار برای سال بعد از آن به‌طور میانگین هزار و 200کیلوگرم کاهش نشان می‌دهد. اصلی‌ترین علت این کاهش را باید در عدم تمایل کشاورزان به مصرف کود دانست. زیرا در چنین شرایطی، تغذیه گیاه به خطر می‌افتد. از نظر سیف، دولت باید یارانه‌ای ویژه برای این نهاده در نظر بگیرد. اکنون دولت هند به ازای هر کیلوگرم کود، 20روپیه یارانه می‌پردازد. بنابراین روند مصرف آن نیز افزایش یافته اما در کشور ما درست برخلاف آن اتفاق افتاده است. 

این در حالی است که طبق گفت‌وگوی جسته و گریخته خبرنگار «فرصت امروز» با مسئولان و متصدیان آزمایشگاه‌ها در مرکز مطالعات کاربردی، نمی‌توان با اطمینان بر این آمارها تکیه کرد. طبیعی است مسئولان شرکت، باید محصولات خود را مانند کودهای شیمیایی بفروشند، بنابراین آمارهایی را ارائه می‌دهند که مصرف این ماده را توجیه‌پذیر کند. از اینها گذشته وقتی کشورهای پیشرفته کود زیادی مصرف می‌کنند، از بذور اصلاح شده، آبیاری‌های تکنیکی و ماشین‌آلات مکانیزه پیشرفته بهره می‌برند. به عبارتی آنها فکر همه جا را کرده‌اند و صرف استفاده زیاد کود از طرف آنها نمی‌تواند برای ما مبنای تصمیم‌گیری باشد. اکنون کیسه‌های حاوی این ماده شیمیایی در انبارها تا سقف چیده شده و تقریباً خریداری ندارد. بنابراین برای فروش آنها باید چاره‌سازی کرد.

از سویی دیگر، طبق گفته مدیرعامل شرکت خدمات حمایتی، نیاز سالانه کشور به کودهای شیمیایی حدود 5میلیون تن است. 25درصد از این مقدار از طریق واردات تأمین می‌شود و مابقی توسط شرکت‌های داخلی در دسترس کشاورزان قرار می‌گیرد. البته طبق برنامه 10ساله قرار است در تولید کود به خودکفایی برسیم. علیرضا ولی، تحریم و محدودیت تأمین نهاده‌ها و مهم‌تر از آن کمبود نقدینگی کشاورزان را از مهم‌ترین دلایل کاهش مصرف کود می‌داند. اعتقاد وی بر این است که بین سال‌های 90 تا 92 قیمت کود 7برابر افزایش یافت.

سم

مسئولان شرکت خدمات حمایتی معتقدند تا قبل از سال 76 حدود 25هزارتن سموم مختلف به‌صورت سالانه از خارج خریداری می‌شد که 80درصد آن فرموله شده و 20درصد مواد اولیه بود. با گذشت دو سال از تأسیس مرکز مطالعات کاربردی و کنترل کیفی، معادله برعکس شد. به عبارتی اکنون 80درصد سموم فرموله شده در داخل تولید و 20درصد نیز از طریق واردات تأمین می‌شود. این یعنی کاهش 40میلیون دلاری در خروج ارز از کشور. مشاور مدیرعامل شرکت می‌گوید: «به‌عنوان مثال، گرانستار سمی است که خارجی‌ها آن را به قیمت 400دلار در هر کیلوگرم به ایرانی‌ها می‌فروختند.‌»‌

سیدجواد قطب شریف ادامه می‌دهد: «با تلاش متخصصان داخلی و مطالعات فراوان توانستیم این سم را در داخل تولید کنیم. حال قیمت آن به 60دلار رسیده و این مدیون متخصصان داخلی است. البته پیشرفت‌هایی نیز در راستای شناسایی استانداردهای سموم خارجی داشتیم که به واسطه آن، دست برخی از متقلبان رو شد.‌»‌

آنطور که از سخنان علیرضا ولی، مدیرعامل شرکت خدمات حمایتی بر می‌آید، چند صباحی است دولت مسئولیت تهیه و توزیع سموم را به بخش‌خصوصی واگذار کرده و نظارت آن را به‌طور کامل به سازمان حفظ نباتات سپرده است. مصرف سم نیز یکی دیگر از چالش‌های مهم مسئولان دولتی و کارشناسان است. حدود دو ماه پیش رییس سازمان حفظ نباتات درباره استفاده این ماده در محصولی مانند خیار اعلام کرد که طبق آزمایشات گوناگون، تنها 3درصد از این محصول آلوده بوده و بقیه سالم است. در مرکز مطالعات کاربردی نیز آزمایشگاه‌های بسیاری برای کنترل کیفی سموم وجود دارد. در یکی از این بخش‌ها پروژه‌ای در حال انجام بود که استفاده از تله فرمون، جایگزین سمپاشی می‌شود. مسئول بخش آزمایشگاه فرمون حشرات می‌گوید: «فرمون ماده‌ای است که بوی حشرات ماده را می‌دهد و از این طریق جنس نر را در تله می‌اندازد.‌»‌

رسول رمضانی می‌افزاید: «قیمت فرمون‌های جنسی که در ایران تولید می‌شود نصف قیمت وارداتی است. بنابراین می‌تواند صرفه‌جویی عظیمی در خروج ارز از کشور صورت گیرد. مضاف بر آن، دیگر سم به‌صورت مستقیم به گیاه نمی‌رسد. به‌عنوان مثال، برای سمپاشی مستقیم یک هکتار شالیزار، دو تا سه کیلوگرم سم لازم است. درحالی‌که اگر از تله‌ها استفاده شود، مقدار سم به 20گرم تقلیل می‌یابد.‌»‌

دســـــت‌انـــدرکــــاران آزمایشگاه‌های سموم برخلاف ادعای رییس سازمان حفظ نباتات، معتقد بودند که مقدار باقیمانده سم در برخی محصولات کشاورزی چند برابر حد مجاز است. آنها معتقدند وضعیت مصرف سم در کشور بسیار اسفبارتر از کود به نظر می‌رسد. از سال 70 طی یک پروژه چند ساله ده‌ها میلیون تن سم وارد کشور شد که مازاد بر نیاز بود. این مقدار در انبارها دپو شد و آنقدر زمان گذشت که تاریخ انقضای‌شان سر رسید. اگرچه مقداری از آنها را معدوم کردند اما حجم وسیعی نیز وارد بازار شد و به دست کشاورزان در سراسر کشور رسید. به همین دلیل است که اغلب کشاورزان از عدم تأثیرگذاری سموم مصرفی شکایت دارند و معتقدند هزینه‌های‌شان هدر رفته است.

سم‌های تاریخ گذشته به هیچ‌وجه نباید وارد بازار می‌شد. هم‌اکنون 5/1میلیون تن از همین سموم مختلف در انبارها ذخیره شده و معلوم نیست عاقبت آنها چه می‌شود. کارشناسان معتقدند وقتی از تاریخ انقضای یک سم می‌گذرد، مولکول‌های موجود در آن به مرور زمان شکسته می‌شوند. استفاده از این مواد نه‌تنها می‌تواند باعث تخریب محیط‌زیست شود بلکه اثرات زیانبار آن برای انسان‌ها و منابع طبیعی تا 100برابر افزایش می‌یابد.

اگرچه سمومی که از این راه وارد بازار شد، از قبل توسط مؤسسه گیاه پزشکی آزمایش شده و مصرف آنهایی را که گیاه‌سوزی نداشتند، تأیید کرد اما آزمایشات مربوطه نیز نمی‌تواند مصرف آنها را توجیه کند. این در حالی است که در کشورهای پیشرفته تمام سموم تاریخ گذشته معدوم و امحا می‌شود.مسئولان دولتی اگرچه به فکر سلامت مردم هستند و با تدابیر لازم سعی دارند محصولات سالمی به مصرف‌کننده عرضه کنند اما متأسفانه در این میان سیاست‌های غلطی به اجرا گذاشته می‌شود که ممکن است زحمات چندین ساله آنها را به باد دهد. کارشناسان بخش‌خصوصی اعتقاد دارند که مصرف کودهای شیمیایی باید تقلیل پیدا کند. از آن طرف مدیرعامل شرکت خدمات حمایتی می‌گوید: «در سال‌های گذشته تنها سه گروه کودی و مشتمل بر پنج نوع کود تولید می‌کردیم اما در سال‌جاری طبق برنامه تنظیم شده، هفت گروه کودی مشتمل بر 26نوع کود خواهیم داشت. علاوه بر آن تلاش وزیر جهادکشاورزی بر جلوگیری از افزایش قیمت این نهاده است و اگر نرخ‌ها گران شوند، ممکن است دولت یارانه‌ای برای کود در نظر بگیرد.‌»‌

مصرف سم نیز بی‌شباهت به کود نیست. البته با پیشرفت پروژه‌های تله‌گذاری می‌توان نسبت به مصرف این ماده در آینده امیدوار بود. این به شرطی است که کشاورز چنین ریسکی را بپذیرد و آموزش‌های لازم را ببیند. به هر ترتیب، هنوز دعوای سم و کود بین کارشناسان دولتی و خصوصی از بین نرفته و هر کدام نظرهای متفاوتی دارند. امید است سلامت مردم در بطن این کشمکش‌ها به خطر نیفتد. در حال حاضر هم باید رد پای سرطان‌ها را در مصرف بی‌رویه این دو ماده شیمیایی جست‌وجو کرد.

***

تعبیر مصرف بی‌رویه کود

اگر به آمارهای ارائه شده از طرف وزارت جهادکشاورزی نگاهی بیندازیم متوجه می‌شویم که مصرف کلی کود طی یک دوره 14ساله یعنی از سال 79 تا 92 سیر نزولی داشته و از 2میلیون و 800هزار تن به حدود یک میلیون و 940 هزارتن در سال رسیده است. شاید برخی این امر را به نفع سلامت محصولات تولیدی تفسیر کنند و با تکیه بر چنین آمارهایی مهر تکذیب بر ادعای مصرف بیش از اندازه کود در کشور بزنند.

با بررسی دقیق و موشکافانه موضوع، متوجه می‌شویم که اگرچه کودهای نیتروژنه از یک میلیون و 600هزارتن به یک میلیون و 420هزارتن تقلیل یافته اما از طرف دیگر مصرف کودهای ریزمغذی از سال 86 به بعد صفر بوده است. این درحالی است که در سال شروع آمارگیری، مصرف این ماده 50هزارتن تخمن زده می‌شود. بنابراین شاید عبارت «مصرف بی‌رویه» اینجا معنا پیدا کند که مثلا کود اوره و نیتروژن‌دار هر ساله و بیش از نیاز خاک در سطح آن تزریق می‌شود و در عوض، مصرف دیگر کودهای مهم مانند کودهای کامل یا ریزمغذی، آنقدر کاهش می‌یابد که به صفر می‌رسد. این توزیع نامتعادل کود را می‌توان به حساب عدم نیازسنجی و آنالیز خاک‌های نواحی مختلف کشور نوشت. بنابراین می‌توان تصور کرد که به‌رغم مصرف بی‌رویه کود در برخی مناطق، هنوز بخش بزرگی از خاک‌های کشور گرسنه هستند و نیاز املاح و مواد ضروری آنها به طور دقیق مشخص نشده است.