انتقال آب بین‌حوضه‌ای؛ ناپایدار و وسوسه‌برانگیز

دولت سدسازی را در راستای حفظ محیط زیست متوقف کرده اما پروژه‌های انتقال آب برای تامین نیازهای شرب شهرهای مختلف در دستور کار وزارت نیرو قرار گرفته ‌است. کارشناسان آب بر این باورند که اجرای طرح‌های انتقال در ایران، پایداری لازم را در محل دریافت آب، ایجاد نمی‌کند.

کیفیت و کمیت آب در ایران به‌شدت روند نزولی را طی می‌کند. تقریبا در شرق کشور با کمبود جدی منابع آب روبه‌رو هستیم. زمانی غرب کشور به خاطر رودخانه‌های خروشان دائمی، پرآب‌ترین نقطه ایران شناخته می‌شد اما خشک شدن تالاب هورالعظیم، بروز مشکل برای کیفیت آب کارون و جیره‌بندی آب در روستاهای غربی کشور، زنگ خطر را برای منابع آب این منطقه هم به صدا درآورده ‌است. دیگر به‌راحتی نمی‌توان از غرب برای تامین آب مرکز یا شرق ایران تونل ایجاد کرد و با عکس‌العمل نامناسب مردم این مناطق روبه‌رو نشد. در حال حاضر آب به چالش جدی سیاست‌گذاری‌ها در کشور تبدیل شده و قبل از اینکه مدیران بروز بحران در کشور را جدی بگیرند، روی ناخوش آن را در تجمعات مخالفان پروژه‌های انتقال آب تجربه می‌کنند.

پروژه‌های ناموفق انتقال آب

ایران کشور خشکی است که بخش اعظمی از آن بیابانی است. این روزها بیم آن می‌رود که پیشروی بیابان‌ها، تمدن ایران را تحت‌تاثیر قرار دهد. البته تجربیات وسیعی هم در این زمینه وجود دارد. کمبود آب تمدن سیستان و بلوچستان را در گذشته‌ای نه چندان دور نابود کرده‌است. مهاجرت مردم سیستان و بلوچستان به استان‌های گلستان و خراسان بزرگ به خاطر خشکسالی‌های ممتد، در خاطرات بسیاری از سالخوردگان امروزی وجود دارد، اما به جای تدبیری جدی برای کنترل این روند، ساده‌ترین راه را انتخاب کرده‌ایم. پروژه‌های انتقال آب، نسخه‌ای است که اخیرا برای تامین آب بخش‌های وسیعی از کشور پیچیده می‌شود.

اما محمد تقی توکلی، دبیر کمیته آب کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی در پاسخ به این سوال «فرصت امروز» که آیا انتقال آب می‌تواند نجات‌بخش مشکل کم‌آبی کشور باشد، می‌گوید: «بسیاری از طرح‌های انتقال آب، با واکنش‌های اجتماعی مواجه شده‌است.»

وی اضافه می‌کند که پروژه انتقال آب الیگودرز به قم (تونل قمرود) برای اکثر روستاهایی که در مسیر این تونل بودند، مشکل ایجاد کرده‌است. حفر تونل چاه‌ها و چشمه‌های بالادست تونل کوهرنگ اصفهان را هم خشک کرده و به محیط زیست لطمه وارد کرده‌است. متاسفانه این طرح‌ها به اهداف اصلی خود نرسیده‌اند زیرا آبرسانی به سایر شهرها، منابع محلی مبدا را با بحران آب مواجه کرده‌است. توکلی تاکید می‌کند که پروژه‌های انتقال آب باید با ضوابط خاصی انجام شود. از جمله اینکه باید وضعیت مصرف در مقصد دریافت آب کنترل شود. جلوی هدررفت آب در مبدا گرفته شود و تمام روش‌های بهبود راندمان در این منطقه انجام شود.

وی ادامه می‌دهد که اگر تمام اصول کنترل مصرف در مقصد به‌عنوان پذیرنده آب انجام شد اما باز هم نیاز به انتقال آب وجود داشت، این انتقال در صورتی انجام شود که منافع مبدا و نیازهای آن با مشکل مواجه نشود و فقط آب مازاد منتقل شود.

افزایش تقاضا با پروژه‌های انتقال آب

کارشناسان آب به طور قطعی اجرای پروژه‌های آب را رد نمی‌کنند، زیرا برای تامین آب شرب بسیاری از نقاط کشور، چاره‌ای جز اجرای پروژه‌های انتقال آب نیست، اما خطوط قرمزی هم برای اجرای چنین پروژه‌هایی متصور هستند. کامران داوری، استاد دانشگاه فردوسی مشهد در گفت‌وگو با «فرصت امروز» بیان می‌کند که متاسفانه برای پروژه‌های انتقال آب بین حوضه‌ای انتهایی متصور نیستیم، زیرا همزمان با اجرای چنین پروژه‌هایی، تقاضا برای آب در مبدا هم افزایش می‌یابد.

وی البته بر این نکته تاکید می‌کند که پروژه‌های انتقال آب از غرب به شرق کشور با توجه به موضع‌گیری‌ها و تنش‌های محلی همچنین مشکلاتی که به دلیل کم‌آبی کارون ایجاد شده، به‌زودی متوقف خواهد شد. داوری ادامه می‌دهد که اخیرا برخی به دنبال انتقال آب از کشورهای تاجیکستان، افغانستان یا ترکمنستان هستند. برخی هم قصد دارند آب شیرین شده خلیج فارس و دریای عمان و حتی خزر را به نقاط مختلف کشور منتقل کنند. البته خوشبختانه وزارت نیرو با انتقال آب شیرین شده خزر مخالفت کرد و امیدواریم که هیچ پروژه‌ای در این دریا اجرایی نشود.

وی در پاسخ به این سوال که آیا شیرین‌سازی آب دریا می‎تواند منبع مطمئنی برای تامین آب مورد نیاز کشور باشد، می‌گوید که هر پروژه‌ای چندین نوع ریسک دارد. خطوط انتقال طولانی، ریسک اجرای چنین پروژه‌هایی را افزایش می‌دهند. ضمن آنکه اگر قصد داشته باشیم آب مورد نیاز خود را از خارج کشور تامین کنیم، تنش‌های سیاسی می‌تواند در پایداری منابع آب کشور خلل ایجاد کند.

این استاد دانشگاه فردوسی مشهد در واکنش به تلاش‌های برخی مجامع جهانی حامی محیط‌زیست برای مقابله با افزایش ظرفیت آب شیرین‌کن‌های خلیج فارس، عنوان می‌کند که به دلیل آنکه برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس به‌شدت به آب این دریا وابسته هستند، نمی‌توان به راحتی محدودیت برای بهره‌برداری از آب خلیج فارس ایجاد کرد. مگر اینکه حداقل کشورهایی که تاکنون از این منابع استفاده نکرده‌اند، از بهره‌برداران، پول دریافت کنند.

انتقال آب شیرین شده دریا پایدارتر از سایر شیوه‌ها

کارشناسان به این پرسش که آیا پروژه‌های انتقال آب بین حوضه‌ای منابع مطمئنی برای تامین آب مقصد هستند، پاسخ روشنی نمی‌دهند. عطاء‌الله آیت‌اللهی دبیر رسته آب جامعه مهندسین مشاور به «فرصت امروز» می‌گوید که پایداری تامین آب در این قبیل پروژه‌ها به عوامل متعددی بستگی دارد. باید اضافه برداشت در مبدا کنترل شود. ضمن اینکه اگر مدیریت در مبدا کافی نباشد، یا بارش‌ها کاهش یابد، پایداری منبع تامین آب با مشکل مواجه می‌شود.

به اعتقاد وی، انتقال آب شیرین شده دریا، یکی از راهکارهای اجتناب‌ناپذیر تامین آب مورد نیاز کشور در آینده‌ای نزدیک است. البته آیت‌اللهی در پاسخ به این پرسش که اگر تلاش‌های طرفداران محیط‌زیست برای مقابله با برداشت آب از خلیج فارس به نتیجه برسد، باز هم می‌توان دریاها را منبع مطمئنی برای تامین آب شرب کشور دانست، تاکید می‌کند که ممکن است برداشت از منابع آب دریاها نیز با محدودیت‌هایی همراه شود. اما این منابع در مقایسه با سایر منابع ایران، پایدارتر هستند. وی در پاسخ به این پرسش که هزینه تمام شده تولید آب شیرین از دریا چقدر است، می‌گوید که این رقم بستگی به حجم شیرین‌سازی دارد. هرچه واحدهای احداث شده برای شیرین کردن آب دریا بزرگ‌تر باشد، هزینه تمام شده تولید کمتر است. اما بدون شک این رقم کمتر از چهار‌هزار‌تومان به ازای هر متر مکعب نخواهد بود.