ال‌نینو به رودخانه‌ها جان تازه می‌بخشد

بحث بر سر تأثیرات ال نینو نظرات متفاوت و گاه متضادی را پیش روی مخاطبان قرار می‌دهد. هدایت فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو ال نینو را عامل مهمی در غنی شدن منابع آب سطحی معرفی می‌کند، در حالی که سروش سروشیان، مدیر مرکز آب و هواشناسی و سنجش از دور ایرواین کالیفرنیا در قالب یادداشتی که در «فرصت‌امروز» منتشر شد، تأکید کرد که هیچ مدرک علمی مستندی درباره تأثیر ال‌نینو بر ایران وجود ندارد اما این نوید را به ایرانیان داد که در طول ماه‌های آینده شاهد بارش در غرب و شمال شرق کشور باشند. این نظر سروشیان بهانه‌ای برای گفت‌وگو با فهمی شد که در ادامه می‌خوانید.

***

به گفته دکتر سروشیان مدرک علمی مستندی درباره تأثیر ال‌نینو در ایران وجود ندارد. اما شاهد افزایش بارش در جنوب غربی و شمال شرقی هستیم. نظر شما در این باره چیست؟

دکتر سروشیان به طور قطعی اعلام نکرده که پدیده ال‌نینو بر اقلیم ایران تأثیر ندارد، بلكه ایشان به این نكته اشاره کرده‌اند كه مدرك قطعی برای اثبات تأثیر پدیده ال‌نینو بر اقلیم ایران تاكنون وجود نداشته است. پدیده‌های اقلیمی بربارش مناطق مختلف جهان تأثیرگذار بوده و زمینه بروز بارش‌ها را فراهم می‌کند. فراسنجه‌های دور پیوند مثل پدیده ال‌نینو نوسان جنوبی (ENSO)، نوسان اطلس شمالی (NAO)، ، نوسان مدیترانه (MO)، شاخص موسمی اقیانوس هند (MJO) روی بارش مناطق مختلف تأثیر می‌گذارد.

اثر این فرا‌سنجه‌های دور پیوند، بر مناطق مختلف متفاوت بوده و گاهی آنها را خشک و در برخی مناطق رطوبت به ارمغان می‌آورد. براساس اطلاعاتی که در ایران داشتیم، بخش عمده کشور از فراسنجه‌های دور پیوند به خصوص ال نینو تأثیر می‌گیرد. امسال به دلیل وقوع یکی از شدیدترین ال‌نینوها، احتمال بروزبارش‌های فراوانی در پاییز و زمستان وجود خواهد داشت.

امسال میزان بارش‌های کشور به حد نرمال خواهد رسید؟

اظهارات مهندسی با قطعیت صددرصد نبوده و همواره با درجه‌ای خطا مواجه است. بنابراین، در نامه وزارت نیرو به ستادبحران هم اعلام شده که احتمال دارد ایران از ال‎نینو تأثیر پذیرد. اما اگر ال‌نینو با همین شدت ادامه یابد، یقینا بارش‎های خوبی در پاییز و زمستان خواهیم داشت.

این بارش‌های خوب چه تأثیری روی ذخایر آب زیرزمینی و سطحی می‌گذارد و چقدر می‌تواند اثرات تخریبی نظیر سیل داشته باشد؟

تخریب ناشی از بارش‌های شدید در قالب سیل بروز می‌کند. عمدتا در یک دوره خشکسالی بستر رودخانه‌ها دچار تغییرات ناشی از دخل و تصرف انسان‌ها یا جمع شدن رسوبات می‌شود. این مسئله در همه جای دنیا وجود دارد و همیشه بعد از یک دوره خشک، وقوع سیل سبب بروز خسارت‌هایی می‌شود. اما این پدیده بر افزایش حجم آب رودخانه‌ها و مخازن سدها تأثیر مثبت می‌گذارد و در عین حال بخشی از این بارش‌ها باعث تغذیه آبخوان‌های زیرزمینی خواهد شد. ایران 11 سال خشک را پشت سرگذاشته است. رطوبت خاک و شرایط سرزمینی به نحوی تغییر کرده که بخشی از آب باران صرف جبران رطوبت خاک خواهد شد. بنابراین، نباید انتظار داشته باشیم که تمام این بارش‌ها به جریان رودخانه‌ای تبدیل شود یا کاملا بیلان منفی سفره‌های آب زیرزمینی را تعدیل کند.

یعنی سفره‌های زیرزمینی تغذیه نمی‌شوند؟

تغذیه می‌شوند ولی این اتفاق در طولانی‌مدت رخ می‌دهد. زیرا سفره‌های آب زیر زمینی در کشور به طور متوسط در عمق 50 تا 60 متری زمین قرار دارند. بنابراین، با بارش مناسب طی یک‌سال، بلافاصله سفره‌ها تغذیه نمی‌شوند. این فرآیند در برخی مناطق دو سال به طول می‌انجامد. یعنی باران امسال به تدریج به سفره می‌رسد اما در مجموع تأثیر پدیده ال‌نینو با توجه به افزایش میزان بارش‌ها بر تغذیه سفره‌های زیرزمینی مثبت است. سیل زمانی رخ می‌دهد که حجم زیادی باران در مدت زمان کوتاهی به زمین برسد و این آب فرصت نفوذ پیدا نکند. یکی از ویژگی‌های سیل خروج سریع منابع آبی از دسترس است.

برای سیل‌های احتمالی امسال همین اتفاق رخ می‌دهد و حجم زیادی آب را از دست خواهیم داد؟ یا این منابع مدیریت خواهد شد؟

تغییرات اقلیمی، تواتر و شدت دوره‌های ترسالی و خشکسالی را افزایش می‌دهد. در گذشته اگر دوره خشکسالی پنج ساله داشتیم این دوره امروز طولانی‌تر شده ضمن آنکه شدت خشکی هم در آن افزایش یافته است. در چنین روندی اختلاف بین حداقل و حداکثر دما هم خیلی بیشتر شده‌است. در مورد بارش هم مشابه همین اتفاق رخ می‌دهد و بعد از بارش‌ها یا سیل خیلی مخرب شکل می‌گیرد یا اینکه شاهد خشکسالی خیلی شدید خواهیم بود. اما در سرزمین ایران به دلیل وجود سدهای متعدد این آب‌ها از دسترس خارج نمی‌شود. از آنجا که شدت و زمان بارش‌ها در ایران ناموزون و ناهمگون است و توزیع زمانی و مکانی آنها با نیازهای کشور همخوانی ندارد،

از سوی دیگر 80 درصد جمعیت کشور در نوار شمالی و غربی کشور متمرکز هستند، باید آب را داخل سدها ذخیره کرده و به مناطق مصرف منتقل کنیم. سد در سرزمین خشکی نظیر ایران جزو الفبای هیدرولوژی به حساب می‌آید. قصد دفاع از سدسازی را ندارم و به این نکته هم اعتقاد دارم که تعداد محدودی از سدها با ضریب اطمینان بیش از حد ساخته شده‌اند، چنانچه به ابعاد و احجام كمتری نیاز داشته‌اند. اما نباید به قضیه به صورت صفر و یكی نگاه كرد بلكه با دیدگاهی فازی و توجه به عدم توزیع همگون زمانی و مكانی منابع آب و بارندگی‌ها در كشور، می‌توان دریافت كه ما ناگزیر به ساخت سد برای تأمین نیازهای آبی كشور چنانچه در ایران فقط قنات سابقه طولانی نداشته و پیشینه ساخت سد در ایران به بیش از دو هزار سال پیش باز می‌گردد و شواهد تاریخی نشان‌دهنده آن است كه ما حدود 30 تا 40 سد تاریخی در ایران داریم.

شایان ذكر است در مناطقی که سدها وجود دارند سیل‌ها مهار می‌شوند. برای مثال در دوره‌های گذشته به دلیل عدم مهار سیلاب‌ها توسط سدها در حوضه کرخه هر ساله کرخه طغیان می‌کرد و تلفات سنگینی داشت. البته سدسازی دارای یکسری معایب نیز است. چراکه تمام فعالیت‌های عمرانی تأثیراتی روی محیط زیست دارد. انکار نمی‌کنم که تعداد محدودی از سدها در کشور وجود دارند که تحت فشارهای سیاسی ساخته شده‌اند. اگرچه در کلیت ایجاد سازه‌های ذخیره‌سازی آب برای برخی مناطق کشور لازم بوده‌است اما در بسیاری از مناطق هم باید سدسازی متوقف شود.

در کدام مناطق باید سدسازی متوقف شود؟

در حوضه دریاچه ارومیه سدسازی باید متوقف شود. به خصوص سدهایی که دردست مطالعه هستند یا پیشرفت فیزیکی آنها زیر 50 درصد است. در مناطقی از جهان همچون آمریکا سدهایی جمع‌آوری می‌شوند که عمر مفیدشان به اتمام رسیده‌است. پس سدسازی در دنیا متوقف نشده‌است. در مجموع می‌توانم بگویم برای کنترل آب در حوضه دریاچه ارومیه و حوضه‌های بسته، ظرفیت ما برای سدسازی به انتها رسیده‌است.

با توجه به افزایش بارش‌ها امسال شاهد سرریز شدن سدها خواهیم بود؟

در برخی از سدها احتمالش زیاد است. در منطقه غرب و در اطراف تهران و نوار شمالی کشور احتمال سرریز شدن وجود دارد. اما با مدیریت صحیح و عدم رخداد توفانی سنگین این احتمال کاهش خواهد یافت.

توفان چه مشکلی برای سرریز کردن سد ایجاد می‌کند؟

در هر سدی منحنی فرمان داریم. این منحنی برنامه‌ای را به سد می‌دهد که حجم خاصی را برای کنترل سیل خالی بگذارد. وقتی دفعتاً حجم زیادی آب وارد مخزن می‌شود برای خروج آب از سرریز دچار مشکل می‌شویم. از آنجا که بشر امروز هیچ ابزاری برای پیش‌بینی در آب و هوا با دقت صد درصد در اختیار ندارد، مدیریت شرایط بحرانی کار دشواری است. معمولاً پیش‌بینی کوتاه مدت سه روزه بیشترین دقت را دارند. البته دقت پیش‌بینی‌ها در روز اول حدود 80 تا 90 درصد است اما روز سوم این دقت کمتر می‌شود. کشورهای پیشرفته معمولا پیش‌بینی‌های سه روزه می‌دهند که این پیش‌بینی‌ها به صورت روزانه اصلاح می‌شود.

در خاتمه مایلم در خصوص بحث‌های چالشی مطرح شده از پیش‌بینی اثرات ال‌نینو بر اقلیم كشور توسط سازمان‌های مختلف نكته‌ای را تاكید كنم كه پیش‌بینی مسائل هواشناسی اگرچه از وظایف سازمان هواشناسی است اما وزارت نیرو نیز با توجه به وظایف حاكمیتی كه در تأمین نیاز آب و برق كشور دارد، ناگزیر به انجام پیش‌بینی‌های خاص خود است كه ترجیحا مایل است با همكاری سازمان‌های زی‌ربط تهیه شود اما اگر سازمانی در این زمینه قصور کرد این وظیفه از وزارت نیرو ساقط نخواهد شد. بهتر است سازمان‌های معترض در این خصوص كه وظایفی را برای خود متصور هستند، كه احتمال چنین رخدادی را مورد توجه قرار داده و در بحث پیش‌بینی‌ها به وظایف خود عمل کرده و به بحث‌های حاشیه‌ای نپردازند.