20 سال از ورود تلفن همراه به ایران گذشت / ارزیابی اپراتورها از بزرگ به کوچک

شاید شنیده باشید که نخستین گوشی تلفن همراه در اوایل دهه 70 تولید و عرضه شد. این گوشی در آن زمان یک کیلوگرم وزن داشت و نقل و انتقالش کمی مشکل بود. اما این نوع ارتباط بی‌سیم مزایای بی‌سابقه‌ای داشت و باعث شد خیلی زود متقاضیان بیشتری پیدا کرده و گوشی‌های سبک‌تر و سیستم‌های کاراتری در شبکه‌های مخابراتی راه‌اندازی شوند.

با افزایش استفاده از تلفن‌های همراه در کشورهای مختلف جهان، اپراتورهای تلفن همراه به یکی از بازیگران اصلی در شبکه ارتباطی و به تبع آن اقتصاد این کشورها تبدیل شده‌اند. با فراگیرتر شدن کاربران گوشی‌های هوشمند و گسترش شبکه‌های ارتباط بی‌سیم این اپراتورها و تولیدکنندگان گوشی‌های مذکور سهم بزرگ‌تری از فعالیت‌های اقتصادی و سرمایه‌ای را به دست آورده و نقش خود را در اشتغال و گردش سرمایه بیش از پیش ارتقا بخشیده‌اند.

اپراتور اول

این روند در ایران هم کم و بیش‌صادق بوده است. زمانی بود که تلفن همراه در کشور ما یک کالای لوکس محسوب می‌شد و در دسترس عده‌ای خاص بود. هر متقاضی باید ابتدا کلی پول می‌داد و ثبت نام می‌کرد و بعد شرکت مخابرات با کلی تاخیر و منت یک گوشی ساژم را با آن طراحی خاص و بی‌قواره‌اش در منزل تحویل خریدار می‌داد.از آن زمان بود که وقتی در خیابان و کوچه و محل کار یک تلفن همراه زنگ می‌خورد، همه نگاه‌ها به صاحبش دوخته می‌شد تا با وجود قطع و وصل شدن صدای آن سوی خط، مشترک مورد نظر این سوی خط احساس متمایز بودن کند و فخر بفروشد.

در آن سوی ماجرا هم نخستین اپراتور تلفن همراه در بازار ایران جولان می‌داد. آن زمان (حدود 20 سال پیش) شرکتی به نام ارتباطات سیار که به‌عنوان یکی از توابع شرکت مخابرات ایران فعالیت می‌کرد، مجری این طرح بود. این شرکت بر بازار تلفن همراه کشور سلطه کاملی داشت و حتی نیازی نمی‌دید برای خود نام، لوگو، برند و در کل هویتی تعریف کند. در بازار کاملا انحصاری آن روزها سیم‌کارت‌ها با قیمت‌هایی نجومی به فروش می‌رفتند و مشترکان برایش سر‌و‌دست می‌شکستند.تا جایی که خریدوفروش امتیاز و سیم‌کارت به یک تجارت پرسود تبدیل شده بود و متقاضیان سه، چهار و حتی 10 خط ثبت نام می‌کردند تا در بازار داغ تلفن همراه سودی سرشار عایدشان شود.

اپراتور دوم

بیش از یک دهه به همین منوال گذشت تا اینکه سروکله رقیبی جدید پیدا شد؛ ایرانسل. شرکت ایرانسل حاصل سرمایه‌گذاری گروه ام‌تی‌ان آفریقای جنوبی و شرکت گسترش الکترونیک ایران در سال 1384 است.دو سال پس از تاسیس این شرکت واگذاری و توزیع سیم‌کارت‌های اعتباری در سه شهر تهران، تبریز و مشهد آغاز شد. البته ایرانسل پیش از توزیع این سیم‌کارت‌ها برای معرفی خود سروصدای زیادی کرد و نشان داد که می‌خواهد طرحی نو درانداز و با بهره‌گیری از فنون روز تبلیغات و بازاریابی، حضوری پر رنگ را در بازار داشته باشد.

ایرانسل توانست با ارائه خدمات ارزان‌تر و بیشتر، خیلی زود جایگاهی را در ذهن مشتریان برای خود دست و پا کند و بخش خوبی از سهم بازار را به دست آورد. شرکت ارتباطات سیار که سهم بازار خود را در خطر دید، به تکاپو افتاد و تلاش کرد تا به برند خود رنگ و بویی داده و نام همراه اول را برای آن انتخاب کند. اما رشد ایرانسل در تصاحب بازار حد و مرزی داشت. حد و مرزی که سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی آن را تعیین کرده بود. ایرانسل قشر جوان جامعه را بیش از سایرین مورد هدف قرار داده بود.

ماهیت و پیام تمام کمپین‌های تبلیغاتی این شرکت گواه چنین رویکردی بود. ایرانسل هر روز جایزه‌های جدیدتر و مهیج‌تری را برای خرید سیم‌کارت‌ها و شارژ آنها پیشنهاد می‌داد. اما جوانان ایرانی با فناوری جدید و فراگیری به نام اینترنت آشنا شده بودند و ایرانسل با وجودی که سال 1387 در راستای ارائه خدمات اینترنتی، واگذاری وایمکس (اینترنت بی‌سیم) به مشتریان را کلید زده بود و امکان پشتیبانی از نسل سوم شبکه تلفن همراه (اینترنت روی گوشی تلفن همراه) را داشت، با در بسته دریافت مجوز از سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی مواجه شد. 

همان‌طور که این سازمان هنگام ورود همراه اول به بازار به منظور ایجاد انگیزه سرمایه‌گذاران بیشتر و ورود اپراتورهای جدید به بازار تلفن‌های همراه، ارائه برخی خدمات را از سوی اپراتور اول ممنوع کرده بود، برای اینکه حضور اپراتورهای دیگری را در بازار تلفن‌های همراه – و حالا هوشمند – تضمین کند، مجبور بود تا بلندپروازی‌های ایرانسل را کمی محدود کند.

اپراتور سوم

حالا دیگر زمان ورود تازه نفسی دیگر به کارزار بود تا با عرضه خدماتی متفاوت و نوین، ضمن برآورده ساختن انتظارات مشترکان تلفن‌های همراه و هوشمند، سهم دیگری از بازار را از آن خود کرده و رقابت را میان اپراتورها داغ‌تر کند. نام این بازیگر جدید شرکت تامین تله‌کام یا همان رایتل بود. این شرکت که وابسته به شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی (شستا) است، در سال 1386 تاسیس شد و در سال 1390 توزیع سیم‌کارت‌های خود را آغاز کرد.

رایتل ارائه خدمات جدیدتر به‌خصوص اینترنت پرسرعت را در دستور کار قرار داد و بیشتر کمپین‌های تبلیغاتی خود را بر این بخش پرتقاضا که به دلیل محدودیت‌های سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی از سوی دو اپراتور قبلی مهجور مانده بود، متمرکز کرد. این سازمان برای رایتل دوره حفاظت ۳۴ ماهه در نظر گرفت، به این معنا که سایر اپراتورها حق ارائه نسل سوم موبایل را تا پایان دوره حفاظت نخواهند داشت.

در ۱۳ مردادماه سال جاری انحصاری بودن نسل سوم سیم‌کارت به اتمام رسید و مجوز ارائه نسل سوم و چهارم شبکه تلفن همراه به شرکت ایرانسل داده شد و در حال حاضر ارائه خدمات نسل سوم تلفن همراه به‌صورت آزمایشی در برخی از دانشگاه‌های تهران و بعضی از ساختمان‌های دولتی از جمله نهاد ریاست جمهوری و وزارت ارتباطات آغاز شده است.

 سهم بازار اپراتورها

هیچ آمار دقیقی از سوی منابع داخلی در خصوص سهم بازار اپراتورهای تلفن همراه در ایران منتشر نشده، اما مراکز تحقیقی خارجی کم و بیش آماری را در این زمینه منتشر کرده‌اند که با توجه به سابقه و اعتبار برخی از آنها می‌توان آمارشان را مورد استناد قرار داد. یکی از این مراکز تحقیقی بیزینس‌مانیتور (BMI)  است که البته آخرین بررسی منتشر شده از این مرکز مربوط به یک سال پیش است. براساس داده‌های BMI، شرکت مخابراتی همراه اول بیش از 43 میلیون مشترک داشته و با این رقم 50/8 درصد از بازار مخابراتی ایران را در دست گرفته است. 

پس از آن شرکت ایرانسل که بیش از 41میلیون مشترک موبایلی را تحت پوشش خود قرار داده، است تا صاحب 47/2 درصد از بازار تلفن همراه ایران شود. مرکز تحقیقاتی BMI از رایتل به‌عنوان سومین شرکت مخابراتی بزرگ ایران یاد می‌کند. با این حال گفته است که به دلیل عدم انتشار هرگونه اطلاعات رسمی از سوی این مرکز پیش‌بینی تعداد مشترکان موبایلی آن اندکی دشوار است. با این وجود گفته می‌شود، تعداد مشترکان تلفن‌همراه در شرکت مخابراتی رایتل حدود 3 میلیون نفر بوده است.

 شرکت تالیا نیز با 875 هزار مشترک و تصاحب یک درصد از بازار تلفن همراه ایران در رتبه بعدی قرار گرفته است و دو مشارکتی سیار اصفهان (MTCE)  در استان اصفهان و موبایل کیش (Kish Free Zone) در جزیره کیش با 27 هزار مشترک و با 11 هزار مشترک رتبه‌های بعدی را از آن خود کرده‌اند. مرکز تحقیقاتی BMI  در ادامه گزارش خود توضیح داده که اگرچه همراه اول حدود 50 درصد بازار تلفن همراه ایران را در دست دارد، اما ایرانسل با سرعت قابل ملاحظه ای در این مسیر حرکت می‌کند و پیش‌بینی می‌شود در آینده از اپراتور اول ایران پیشی گیرد.

همراه اول در فصل نخست سال 2013 میلادی تنها 319 مشترک جدید را تحت پوشش قرار داده که این رقم نسبت به مدت مشابه سال 2012 کمتر بوده است. در مقابل، شرکت ایرانسل که در سال 2011 میلادی نتایج چندان قابل ملاحظه‌ای کسب نکرده بود، در سال 2012 با سرعت زیاد مشترکان خود را افزایش داده و در مجموع 8/5 میلیون نفر به مجموع مشترکان تلفن همراه شرکت مخابراتی ایرانسل افزوده شد. این روند در سال 2013 میلادی نیز ادامه یافت. در همین حال شرکت مخابراتی رایتل نیز عملکرد خوبی داشته و به گفته مدیرعامل این شرکت هر سال رشد 30 درصدی را در تعداد مشترکان خود تجربه می‌کند.

حرکت به سوی آینده

براساس برخی آمارهای رسمی هم‌اکنون در ایران حدود 60 میلیون مشترک تلفن همراه وجود دارد. یکی دیگر از موسسات تحقیق بازار خارجی به نام پیرامید (Pyramid) گفته است که بازار تلفن‌های همراه ایران بزرگ‌ترین بازار در منطقه خاورمیانه است و ضریب نفوذی 110 درصدی را برای این بازار اعلام کرده است. این موسسه تحقیق بازار همچنین پیش‌بینی کرده که این ضریب نفوذ تا سال 2017 در ایران به رقم 142 درصد برسد.

به این ‌ترتیب بازار مشترکان تلفن همراه و درآمدی که از این بازار عاید اپراتورهای خواهد شد، رو به افزایش بوده و رقابت برای کسب سهم بیشتری از این بازار را میان آنان و احتمالا بازیگران جدید گرم‌تر خواهد کرد.  با توجه به تاریخچه‌ای که در خصوص تاسیس و توسعه هر یک از اپراتورهای تلفن همراه در کشورمان و همچنین سهم بازار هر یک از آنها ارائه شد، اکنون سوال این است که مزیت رقابتی هر یک از این اپراتورها در آینده چه خواهد بود و با توجه به آینده صنعت ارتباطات بی‌سیم در ایران، هر یک از این اپراتورها برای حفظ سهم خود یا افزایش این سهم در بازار، چه روشی را در دستور کار قرار خواهد داد؟ این سوالی است که تلاش خواهیم کرد در مجال آتی آن را پاسخ دهیم.

کارشناس ارشد تبلیغات و بازاریابی