احتمال عدم انتقال گاز ایران از ترکیه به اروپا

حصول توافق جامع هسته‌ای و لغو تحریم‌های وضع شده بر ایران و خصوصا بخش انرژی این کشور و همچنین چشم‌انداز صادرات گاز ایران به اروپا، برخی کارشناسان معتقدند که احتمال دارد ترکیه مسیر موردنظر ایران برای انتقال گاز به اروپا نباشد. پس از موفقیت مذاکرات هسته‌ای و دستیابی طرفین به توافق تمامی نگاه‌ها روی بخش انرژی ایران و ظرفیت این کشور برای صادرات انرژی به بازارهای جهانی متمرکز شده است. بسیاری از تحلیلگران معتقدند شرکت‌های بزرگ انرژی به منظور تامین انرژی بیشتر و افزایش صادرات ایران به بازارهای جهانی در صنعت نفت و گاز این کشور سرمایه‌گذاری خواهند کرد.

در این چارچوب جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یکی از کشورهای تامین‌کننده گاز مورد نیاز اتحادیه اروپا در کنار سایر کشورهای صادر‌کننده گاز در نظر گرفته می‌شود. چنانچه موضوع صادرات گاز ایران به اروپا محقق شود ترکیه بهترین و منطقی‌ترین مسیر ممکن برای انتقال گاز ایران به‌شمار می‌رود، اما کارشناسان معتقدند که ممکن است ترکیه به سه دلیل مسیر موردنظر ایران برای انتقال گاز خود به اروپا نباشد؛ سه دلیل مذکور عبارتند از: روابط دوجانبه ایران و ترکیه، برقراری تعادل در قدرت ناشی از انرژی در منطقه و مسائل مربوط به جغرافیای اقتصادی.

نخست آنکه در یک نگاه کلی روابط ایران و ترکیه و علاقه طرفین به حفظ و گسترش این روابط و همچنین دور نگه داشتن آن از رقابت‌های منطقه‌ای دو کشور نشانه مثبتی برای همکاری‌های احتمالی در زمینه صادرات انرژی از طریق ترکیه به اروپا است. اما به عقیده کارشناسان، تهران در زمینه انرژی شرایط بهتری نسبت به آنکارا داشته و دست بالاتر را در اختیار دارد. اگرچه ایران نیز برای صادرات گاز خود به ترکیه نیاز دارد، اما خط لوله تبریز- آنکارا از اهمیت بسیار زیادی برای ترکیه و وابستگی خطرناک آن به گاز روسیه برخوردار است که این موضوع قدرت چانه‌زنی ترک‌ها را در زمینه تعیین قیمت گاز صادراتی ایران به‌شدت کاهش داده است. با این وجود چنانچه ایران بخواهد گاز خود را از طریق ترکیه به اروپا منتقل کند، در این صورت این موضوع سبب افزایش قدرت چانه‌زنی ترکیه در مقابل ایران خواهد شد. به‌طور مسلم تهران هیچ‌گاه به دست خود چنین قدرتی را به ترکیه نخواهد داد.

دومین دلیل در ارتباط با برقراری تعادل در قدرت ناشی از انرژی درمنطقه است. کشورهای صادر‌کننده انرژی به‌طور حتم اجازه تسلط کامل ترکیه بر معادلات انرژی منطقه را نخواهند داد. مشکل نخست تنوع مسیرهای تامین انرژی است. یکی از نخستین اصول تامین امنیت انرژی تنوع منابع تامین‌کننده و مسیرهای انتقال آن است. اما چنانچه ایران بخواهد حجم قابل توجهی از گاز طبیعی خود را از طریق ترکیه به اروپا صادر کند، در این صورت ترکیه را به‌عنوان یک جایگزین قدرتمند اوکراین در روابط گازی خود با اروپا خواهد یافت.

علاوه بر این انتقال گاز از طریق ترکیه به معنای نیاز ایران به تحقق پروژه خط لوله ترکیش‌استریم است که این خط لوله نیز در فرآیند احداث خود با مشکلات عدیده‌ای دست و پنجه نرم می‌کند. کارشناسان اعتقاد دارند چنانچه خط لوله‌ ترکیش‌استریم احداث شود، به همراه خط لوله‌های TANAP و خط لوله انتقال گاز عراق – ترکیه، آنکارا به یکی بزرگ‌ترین کشورهای ترانزیت گاز بدل شده و کنترل صادرات گاز روسیه، آذربایجان، عراق و احتمالا ترکمنستان را در اختیار خواهد داشت. این موضوع می‌تواند ترکیه را در یک موقعیت استراتژیک بسیار مهم قرار دهد. در چنین شرایطی ایران و خریداران احتمالی گاز این کشور اجازه نخواهند داد که کنترل فرآیند انتقال گاز را در اختیار داشته و به‌سادگی به یکی از مراکز انتقال انرژی در جهان بدل شود.

دلیل سوم برخی ملاحظات مربوط به جغرافیایی اقتصادی بوده که ممکن است ایران را از انتقال گاز خود به اروپا با استفاده از خط لوله و از طریق خاک ترکیه منصرف سازد. میادین اصلی گاز ایران در جنوب این کشور واقع شده و زیرساخت‌های موجود در منطقه و همچنین داخل ایران برای انتقال گاز به شمال از شرایط مناسبی جهت تحقق این موضوع برخوردار نیستند. بنابراین ایران برای انتقال گاز خود به اروپا باید یک خط لوله داخلی از جنوب به شمال احداث کند. این در شرایطی است که هنوز مشخص نیست منابع مالی مورد نیاز جهت احداث این خط لوله چگونه تامین خواهد شد. با در نظر گرفتن شرایط اقتصادی ایران پس از تحریم و همچنین وضعیت نامناسب اقتصادی اروپا و همچنین با توجه به کاهش قیمت انرژی در بازارهای جهانی به نظر نمی‌رسد که شرکت‌های بزرگ انرژی تمایل چندانی به احداث این خط لوله گران‌قیمت داشته باشند.

لازم به ذکر است که فعالیت‌های گروه‌های تروریستی موجود در منطقه مانعی بسیار جدی در مسیر ساخت و توسعه زیرساخت‌های مورد نیاز جهت انتقال انرژی به شمار رفته و هم‌اکنون نیز بسیاری از خطوط لوله موجود در منطقه در تیررس این گروه‌های تروریستی قرار دارند. گفتنی است پس از انتخابات اخیر در ترکیه حملات گروه تروریستی حزب کارگران کردستان ترکیه (PKK) افزایش چشمگیری یافته و حتی خط لوله انتقال گاز تبریز – آنکارا نیز از حملات این گروه در امان نماند و با تخریب بخشی از آن، فرآیند انتقال گاز از ایران به ترکیه به مدت پنج روز متوقف شد. گروه‌های تروریستی فعال دیگر نظیر داعش نیز تهدیدی بسیار جدی برای زیرساخت‌های انتقال انرژی در جنوب ترکیه محسوب شده و مانعی بسیار جدی بر سر انتقال گاز از این کشور به اروپا محسوب می‌شوند.

در نهایت می‌توان گفت اگر رفع تحریم‌های ایران فرصت بسیار مناسبی را جهت صادرات گاز این کشور برای ترکیه ایجاد کرده، اما بنا به دلایل مذکور ممکن است چنین ایده‌ای هیچ‌گاه عملی نشود. چراکه ایران و بازیگران دیگر حوزه انرژی در منطقه به ترکیه اجازه نخواهند داد که به‌سادگی به یک مرکز انتقال انرژی بدل شود، چراکه این موضوع سبب افزایش قدرت چانه‌زنی ترکیه شده و این کشور را به یک بازیگر قدرتمند در حوزه انرژی بدل خواهد کرد. همچنین به عقیده تحلیلگران صادرات گاز به شرق برای ایران بسیار اقتصادی‌تر و کم‌خطر‌تر از صادرات آن به غرب خواهد بود. گزینه صادرات گاز به‌صورت LNG نیز برای ایران همچنان روی میز است. بنابراین به نظر می‌رسد بلندپروازی‌های ترکیه در منطقه جهت بدل شدن به مرکز انتقال انرژی و همچنین صادرات گاز ایران به اروپا به این زودی تحقق نخواهد یافت.