آلودگی آب از تکذیب تا واقعیت

حدود دو دهه پیش، یکی از جذابیت‌های تهران برای من به‌عنوان یک پسر بچه 10ساله، که به همراه پدر خود برای پیگیری و انجام کاری اداری یا تفریح به همراه خانواده به این کلانشهر سفر می‌کردم، مزه و طعم آب گوارای این شهر و خنکی آب لوله- دقیقا در لحظه باز کردن شیر- بود. به‌ظاهر این تصور شیرین و خاطره‌انگیز از آب تهران به تاریخ پیوسته و وجود خارجی ندارد. چند سالی است که آب تهران دچار افت کیفیت شده و خبرهایی ضد و نقیض درباره وجود یا عدم وجود آلودگی به ترکیبات مضری مانند نیترات در آب تهران در خبرگزاری‌های مختلف به چشم می‌خورد.

در اردیبهشت سال 93 حسین رستگار، مدیرکل آزمایشگاه‌های مرجع سازمان غذا و دارو از احتمال ورود حجم قابل توجهی نیترات به آب شرب تهران سخن گفته بود و دلیل آن را کمبود بارش کافی و امکان نشت نیترات و برخی فلزات سنگین به آب شرب دانسته بود. پس از آن معاون بهداشتی وزیر بهداشت و استاندار تهران این موضوع را رد کردند. در بهمن 93 فرماندار تهران بر سلامت آب شرب شهر تهران تاکید کرد و بیان داشت که هیچ مشکلی در آب شرب شهر تهران وجود ندارد.

اما در اردیبهشت 94 رییس کمیسیون سلامت شورای شهر تهران، در مورد سلامت آب شرب تهران بیان کرد: «با وجود تکذیب‌ این موضوع از سوی مراجع مختلف، نیترات در آب تهران در سال 93 در برخی از مناطق، بالاتر از حد استاندارد بود؛ مسئله‌ای که به نظر می‌رسد هنوز وجود دارد زیرا به گفته بخشدار خاوران در تیرماه امسال، میزان نیترات آب در مناطق جنوبی تهران بسیار بالاتر از حد استاندارد است.» البته این مشکل فقط مختص تهران نیست و از این دست خبرهای نگران‌کننده درباره سلامت آب آشامیدنی در شهرهای دیگر ایران، حداقل در مورد کلانشهرها مانند مشهد، اصفهان و شیراز نیز وجود دارد. اما آیا این اخبار ضد و نقیض قابل اعتمادند؟ شاید اگر به ضرب‌المثل فارسی «تا نباشد چیزکی مردم نگویند چیزها» توجه کنیم، راحت‌تر می‌توان به این پرسش پاسخ گفت.

به هر ترتیب، چند حقیقت موجود است؛ اول بخش قابل توجهی از کشور ایران در منطقه خشک و گرم قرار گرفته و نگاه به تاریخ نشان می‌دهد که تامین آب یکی از دغدغه‌های مردم و حکومت‌ها بوده است. این مشکل در سال‌های اخیر به علت تغییر اقلیم و افزایش میانگین دما و بارش کمتر، تشدید شده است. دوم منابع آب مورد استفاده برای مصرف شهری، صنعتی و کشاورزی به طور عمده منابع زیرزمینی است که سوءمدیریت و عدم توجه کافی باعث افت بسیار وخیم این منابع شده. سوم افزایش جمعیت کشور است که نیاز و تقاضای بالاتری برای آب ایجاد می‌کند. از کنار هم قرار دادن این قطعات پازل به نظر می‌رسد که احتمال ایجاد آلودگی در آب بیشتر از گذشته مثلا 20‌سال قبل است.

آب کمتر، احتمالا با افزایش غلظت شوری و تجمع آنچه در آب حل می‌شود، روبه‌رو خواهد شد. در آذر سال 93 روزنامه جام جم در یک تحقیق مستقل، با نمونه برداری از آب 10 نقطه مختلف در شهر تهران و آزمایش این نمونه‌ها در آزمایشگاه به بررسی علمی مقدار نیترات موجود در آب تهران پرداخت. نتایج آزمایش این روزنامه نشان داد که براساس استانداردهای تعیین شده از طرف سازمان جهانی بهداشت (WHO) و همچنین استانداردهای اعلام شده از طرف موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران مقدار نیترات در سه نمونه آب تهران، نزدیک به 50 میلی‌گرم بر لیتر (به‌عنوان حد استاندارد مجاز برای آلاینده نیترات در آب آشامیدنی) بوده که یکی از آنها (منطقه یافت‌آباد) اندکی بالاتر از حد مجاز به مقدار 8/51 میلی‌گرم بر لیتر بود. پژوهش‌های مشابهی در سایر مناطق ایران در زمان‌های متفاوت، کم و بیش وجود آلودگی را حداقل به‌صورت دوره‌ای در قسمت‌های مختلف کشور نشان می‌دهد.

تمام این موارد نشان‌دهنده خطر فوری و تهدید‌کننده سلامت شهروندان نیست زیرا به هر حال ساز و کارهای نظارتی وجود دارند که کیفیت آب شهری را پایش می‌کنند. البته ممکن است به‌صورت دوره‌ای میزان برخی ترکیبات مضر مانند نیترات در قسمت‌هایی از شهر بالاتر از حد مجاز شود که در این صورت می‌توان حدس زد که شاید به خاطر حفظ سلامت و آرامش جامعه و تبعات امنیتی ممکن، موضوع انکار شده و حل آن به‌صورت محرمانه پیگیری شود. اما گاهی و در مواردی که حساسیت کمتری وجود دارد و طیف کوچک‌تری از مردم را درگیر می‌کنند، رسانه‌ای شدن به‌صورت اغراق‌آمیز نمود پیدا می‌کند، مانند ماجرای روغن پالم در سال گذشته. البته منافع افراد رقیب و رقابت‌های آنها هم در این رسانه‌ای شدن نقش مهمی دارد. اما وقتی نوبت به آب آشامیدنی می‌رسد، مسئولان با احتیاط بیشتری حرکت می‌کنند و سعی دارند که از تشویش اذهان عمومی جلوگیری کنند.

به هر حال روش‌هایی برای حذف آلودگی‌هایی مانند نیترات از آب شرب وجود دارد که شاید در دسترس‌ترین آن برای شهروندان عادی استفاده از دستگاه‌های تصفیه آب خانگی باشد. نکته مهم اینکه همه این وسایل تصفیه قابل تایید نیستند و فقط تهیه نوع با کیفیت و استاندارد آنهاست که می‌تواند باعث بهبود کیفیت آب شود.

* کارشناس کشاورزی