گفت وگوی «فرصت امروز» با سیدجواد یاهویی هنرمند فیروزه تراش / گنج سبز خراسان

فیروزه از روزگار گذشته تاکنون جایگاه و اهمیت ویژه ای داشته و همگان سعی داشته اند تا در کنار طلا و نقره، از این سنگ خوش رنگ پرتلالو نصیبی ببرند. مثلاً پادشاهان گذشته روی تاج و تخت خود، به غیر از جواهرات و تزئینات گوناگون، بهترین و زیباترین فیروزه ها را نصب می کردند تا علاوه برآنکه از آنها مراقبت کند تاج و تخت آنها را نیز حفظ کند و خوش یمنی به ارمغان آورد این موضوع از آن نشات می گرفت که معتقد بودند فیروزه از طلسم ها آنها را محافظت می کند.

فیروزه یکی از سنگ های قیمتی است که از عهد باستان در ایران شناخته شده و سابقه بسیار زیادی در جواهرسازی و ساخت زیورآلات دارد. قلب هنر فیروزه تراشی در استان خراسان رضوی، سرزمین خورشید شرق و شهر نیشابور است که قدمت و پهنه کهن آن، به درازای تاریخ است. فیروزه نیشابور با قدمت پنج هزار ساله و هنر فیروزه تراشی هنرمندان خراسانی با سه هزار سال قدمت نام این سنگ را با بهترین کیفیت در جهان به نام فیروزه نیشابور به ثبت رسانده است.

فیروزه تراشی هنری است که از پیشینه تاریخی بسیاری برخوردار است و جزو هنرهای ارزشمند و تاریخی محسوب می شود. تراش فیروزه در ایران همچون فیروزه اش مرغوب ترین نوع تراش در دنیاست و بسیاری فیروزه تراشی را نسل به نسل به یکدیگر آموخته اند و این پیشه را کسب خانوادگی خود می دانند. شهر نیشابور که به شهر فیروزه شهرت دارد، دارای معادن ارزشمندی از فیروزه است که از قرن ها پیش مورد بهره برداری قرار گرفته اند. فیروزه تراشی یکی از حرفه های قدیمی در استان خراسان است.

تراش فیروزه به اشکال پیکانی و مسطح از جمله تراش هایی است که طرفداران فراوان دارد. فیروزه یکی از سوغاتی های مهم استان خراسان است و بازار مطلوبی نه تنها در استان، بلکه در سطح کشور برای خودش دست و پا کرده است.

سیدجواد یاهویی متولد 1356 مشهد است، اما اصالتی نیشابوری دارد. لیسانس پتروشیمی گرفته و از سنین کودکی در محضر پدربزرگ و پدرش این حرفه را آموخته است. تراش سنگ فیروزه شغل موروثی این خانواده هنردوست و جواهرنشان بوده و برایشان ارج و قرب زیادی دارد.

شروع کار

یاهویی در مورد گرایش خود به این حرفه هنری می گوید: پدربزرگ من در معدن فیروزه نیشابور کار می کرد، همچنین پدرم از 11سالگی در همین معدن به کار مشغول شد. بعد از مدتی به مشهد نقل مکان می کنند و ساکن این شهر می شوند و کار تراش را با جدیت ادامه می دهند. خود من از سال 1372 هم درس می خواندم و هم کار می کردم تا توانستم به صورت مستقل کار کنم. از همان ابتدا پیشرو بودم و همراه با تحصیل، تجربه کسب می کردم.

وی در مورد دیگر فعالیت هایش در این زمینه هنری می افزاید: 10سال است که یک شرکت تعاونی تأسیس کرده ام؛ با مشارکت یکی از همکاران که در معادن با هم فعال بودیم، درباره معادن استان کرمان و خراسان مشاوره می دهیم و برای کار و فعالیت در این بخش کمک شان می کنیم.

یاهویی در مورد کارش در خراسان به نکته جالبی اشاره می کند: در شهرستان تربت حیدریه روستایی هست که معادن و رگه های خوب و مرغوبی از فیروزه دارد؛ به خاطر اینکه تعداد معدن ها زیاد است به روستای معدن معروف شده است.

کارگاهی که ما دایر کرده ایم مربوط به همین روستاست و 12 – 10نفر در این روستا کار می کنند. دفتر کار ما در مشهد واقع است و در گوشه ای از این دفتر، یک کارگاه مختصر داریم. الان حدود 100 نفر تراشنده در شهر مشهد فعال هستند. بیشتر کسانی که در این حوزه کار می کنند با هم قوم و خویش هستند و همدیگر را می شناسند. این کار، یک حرفه سفارشی است و میزان حجم کاری، به مقدار دریافت سفارش ها بستگی دارد. مثلاً همین 12 -10نفری که با ما کار می کنند، هر کدام 100 کیلو سنگ گرفتند که تراش بدهند. چهار ماه قبل هم به هر نفر 50کیلو دادیم که کار تراش را روی آن انجام بدهند.

قیمت این سنگ بر مبنای گرم است که براساس مرغوبیت، اندازه و مقدار ناخالصی اطرافش تعیین می شود. برای فیروزه های خیلی کوچک و ریز به صورت دانه ای و تکی حساب و فروخته می شود. فیروزه خام از کیلویی 5 تا 10میلیون تومان قیمت دارد و بعد از تراش و صیقل، گرمی فروخته می شود. قیمت تراش فیروزه بین 700هزار تا 2میلیون تومان خرج دارد. انواع مرغوب مثل فیروزه عجمی بین 10 تا 200میلیون تومان قیمت دارد. معمولاً به طور متوسط گرمی 20هزار تومان برای فیروزه تعیین می شود.

فیروزه نیشابور بیشتر از نوع عجمی است که از مرغوب ترین فیروزه های موجود است. فیروزه سنگدار یا رگه دار هم هست که سنگ و ناخالصی اش تمام فیروزه را دربر گرفته که با تراش برطرف می شود. یکی از معادن که فیروزه بسیار خوبی دارد، در عمق یک غار قرار دارد که کیفیتش از همه بهتر است.

وی در مورد سنگ هایی که خریداری می شود تا کار تراش روی آن صورت بگیرد، می گوید: هر شش ماه یک بار حراجی در معدن و روستا اتفاق می افتد و مبنای قیمتش، قیمت تعاونی است.

در مسیر فراموشی

هنر فیروزه تراشی در خراسان رضوی قدمتی پنج هزار ساله دارد، اما عدم حمایت لازم از این هنر منحصر به فرد آن را در چند قدمی فراموشی و رفتن به حاشیه قرار داده است. فیروزه تراشی در خراسان رضوی برای جاودانگی و جهانی شدن نیازمند توجه و هنرمندی مسئولان متولی در این حوزه است که متأسفانه نگاه خریدارانه ای به آن نمی شود.

فعالیت 300 کارگاه تراش فیروزه در خراسان رضوی که مقام نخست را در کشور دارند درحالی ادامه دارد که تنها 25 استادکار روی هنر فیروزه تراشی و هنرهای تابعه آن به صورت تخصصی و انحصاری کار می کنند. طی چند سال اخیر واردات فیروزه های مصنوعی معروف به فیروزه آمریکایی، فیروزه چینی و تبتی تهدیدی جدی برای این سنگ ارزشمند شده و هنوز این وضعیت مدیریت نشده است. بخش زیادی از فیروزه نیشابور به کشورهای آسیای شرقی و حاشیه خلیج فارس صادر می شود. در بین فیروزه داخلی بالاترین کیفیت به ترتیب به فیروزه نیشابور، شاهرود و کرمان تعلق دارد.

یاهویی با بیان اینکه شمار زیادی از تراشکاران و هنرمندان در این عرصه فعالیت دارند، می افزاید: همچنان مشکلات متعددی فراروی این هنر صنعت است. ما امکان بهره برداری درست از صنعت فیروزه را نداریم و این مسئله کاملاً نگران کننده است.

وی با اشاره به مشکلات سر راه تولید و صادرات سنگ فیروزه می گوید: توجه مسئولان به این هنر صنعت و تلاش در جهت ثبت ملی و جهانی آن می تواند راهگشای حل این مشکلات باشد. حمایت از داشته های تاریخی، فرهنگی و میراث و منابع سرزمینی یکی از راه های حفاظت و صیانت از فرهنگ، تمدن و تاریخ است که هنر و صنایع دستی به عنوان نماد هر فرهنگ و تمدن می توانند معرفی گویا در جهان باشند.

سرمایه گذاری در هنر فیروزه تراشی با توجه به قدمت و آوازه و مرغوبیت سنگ فیروزه نیشابور علاوه بر ارزآوری می تواند اشتغال قابل توجهی در این بخش ایجاد کند. خود من چندین بار به میراث فرهنگی خراسان مراجعه کردم و پیشنهادهایی در جهت بهتر شدن کارها ارائه کردم، ولی متأسفانه جوابی تا حالا نگرفته ام.

من در نمایشگاه سنگ های قیمتی تایلند شرکت کرده ام؛ اگر بدانید چه کارها که برای تولید کننده ها انجام می دهند. ولی ما در اینجا تکلیف مان معلوم نیست و گرفتار مشکلات پیش پا افتاده هستیم. اگر سرمایه گذاری، حمایت و نظارت بر استحصال و استخراج به درستی صورت بگیرد، به جرات می گویم توان این را داریم که تمام سنگ جهان را تأمین کنیم.

ما قابلیت های زیادی در کشور داریم که به راحتی از کنار آن عبور می کنیم. در معادن کرمان از پسمانده مس و لایه های سنگ مس، فیروزه به دست می آید، ولی به راحتی هدر می رود. تا کی باید شاهد بی تدبیری و بی خیالی برخی مسئولان باشیم؟ اینها ثروت مملکت است که می تواند در مسیر درست قرار بگیرد و سودآوری داشته باشد، اما توجهی نمی شود.

کار و آموزش

جواد یاهویی در مورد فعالیت و کار در این حوزه  هنری قیمتی می گوید: یک فضای یک در یک هم برای کار کافی است. برای تراش، شما احتیاج به یک میز کار دارید، سمباده، گیره، سوهان و وسایل و مته های برش. کار اصلی با دستگاه الکتروموتور است که بین 1/5 تا 2میلیون قیمت دارد. وسایل تراشیدن و برش سنگ روی این دستگاه سوار می شوند. تهیه وسایل و ابزار کار قیمت چندانی ندارد و با 2 تا 2/5میلیون تومان می شود جمع کرد.

وی در مورد آموزش و یادگیری این حرفه می افزاید: هزینه ها به صورت توافقی است و مدت زمانی که وقت برای شاگرد گذاشته می شود معمولاً بین یک تا 5میلیون تومان متغیر است. این کار ریزه کاری های زیادی دارد. مثل خن تراش که برش سنگ به صورت بیضی و مدور است. سرچوب کردن که سوار کردن نگین روی رکاب انگشتر، مدال یا گوشواره است. سمباده زدن و صیقل کاری از کارهای ابتدایی هستند.

ارتباط با نویسنده: ali_elmi1361@yahoo.com