پتانسیل صرفه‌جویی 34میلیارد مترمکعبی در ایران

آب مجازی به آبی گفته می‌شود که از بدو تولید یک محصول در فرآیند تولید به کار گرفته می‌شود. این مفهوم به تازگی در دنیا مطرح شده و در سیاست‌های مدیریت منابع آب کشورها وارد شده‌است. با استفاده از مفهوم آب مجازی است که برخی کشورها سیاست‌های تولیدی محصولات خود را تعدیل کرده و به واردات در مورد کالاهای آب‌‌بر روی می‌آورند. این مفهوم در ایران هم مورد توجه متولیان منابع آب کشور قرار گرفته‌است. برای دریافت اطلاعات بیشتر درباره ورود مفهوم آب مجازی به سیاست‌های مدیریت آب کشور با فرشاد کوهیان افضل، مدیر پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

***

آیا مفهوم آب مجازی در برنامه‌های توسعه ایران جایگاهی داشته است، در برنامه ششم نگاه دولت به مفهوم آب مجازی چگونه است؟

در برنامه چهارم و پنجم توسعه به شکل مستقیم واژه آب مجازی وجود ندارد. دلیل آن این است که این مفهوم نسبتا جدید است. مفهوم آب مجازی در سال 1993 برای نخستین بار در دنیا مطرح شد. با توجه به اینکه این مفهوم یکی از ابزار مدیریت منابع آب است با توجه به اینکه در برنامه چهارم و پنجم نیز بحث مدیریت جامع منابع آب و عرضه و تقاضا آمده به شکل غیرمستقیم، مفهوم آب مجازی نیز می‌توانسته مورد توجه قرار گیرد اما این واژه به شکل مستقیم در برنامه‌های قبلی توسعه ذکر نشده‌است.

در برنامه ششم وضعیت چگونه است؟

در برنامه ششم که موسسه تحقیقات آب تا حدودی درگیر تدوین آن بوده است، مفهوم آب مجازی در پیشنهاد اولیه وزارت نیرو برای این برنامه، در چند جا استفاده شده‎است اما اینکه بعدا وارد قانون شود، مشخص نیست. زیرا پیشنهادات اولیه باید با طی مراحلی به یکسری احکام تبدیل شود. در نتیجه شاید واژه آب مجازی در برنامه ششم هم ذکر نشود. البته آمدن این واژه در قانون خیلی مهم نیست. مهم رسیدن به هدف است. در بحث مدیریت جامع منابع آب و مدیریت مصرف با در نظر گرفتن اصول توسعه پایدار خودبه‌خود مفاهیم آب مجازی در مدیریت استفاده خواهد شد.

با توجه به صحبت‌های شما می‌توان چنین استنباط کرد که مفهوم آب مجازی در مدیریت منابع آب کشور مورد توجه قرار گرفته‌است؟

این مفهوم بسیار جدید بوده و 22 سال از مطرح شدن آن در جهان می‌گذرد. برای اینکه کارکردهای این مفهوم در دنیا خود را نشان دهد، زمان زیادی طول می‌کشد. البته در ایران تا زمانی که به بحران برنخوریم خیلی سراغ این مفاهیم نمی‌رویم. درباره آب مجازی سال‌های زیادی است که درایران صحبت می‌شود اما به شکل عملیاتی-یعنی تصمیم‌سازی براساس آب مجازی- این مفهوم مورد توجه قرار نگرفته‌است. در سال‌های اخیر این مفهوم شکل گرفته است. اما باید نیم نگاهی هم به قوانین داشته باشیم تا ببینیم آیا امکان اجرای این مفهوم در ایران وجود دارد یا خیر.

قوانین ایران اجازه نمی‌دهد مدیریت منابع آب با تکیه بر مفهوم آب مجازی انجام شود؟

به این پرسش به شکل دقیق نمی‌توانم پاسخ دهم. در مدیریت منابع آب هم مشکل داریم. در قوانین ایران بحث انفال بودن آب مطرح است. این قوانین تا حدودی دست متولیان مدیریت منابع آب را می‌بندد. البته لایحه جدید قانون جامع آب در دست تهیه است و مراحل نهایی کارشناسی را طی می‌کند. این قانون با تصویب هیات دولت به مجلس می‌رود. با تصویب این لایحه بخشی از مشکلات حل می‌شود. البته مسئله آب بحث‌های فقهی و شرعی دارد که کار قانونگذاری را پیچیده می‌کند.

به نظر نمی‌رسد مفهوم آب مجازی در تصمیم‌سازی‌های کشور وارد شده باشد. ما هنوز محصولات آب‌بر را در کشور تولید و به خارج صادر می‌کنیم، آیا این روند برای منابع آب کشور خطرساز نیست؟

در تصمیم‌سازی برای مدیریت منابع آب برخی مسائل فرهنگی هم دخالت دارند. ردپای بحث بهره‌وری آب از برنامه سوم در قوانین ایران وجود داشته و همواره بر افزایش بهره‌وری آب تاکید شده‌است. اما تاکنون به اهداف خود دست نیافته‌ایم. سرانه مصرف آب مجازی در ایران بالاتر از متوسط دنیا است. متوسط سرانه مصرف آب مجازی در دنیا یک هزار و 385 مترمکعب است. ولی در ایران این رقم حدود یک هزار و 870 مترمکعب است. برای اصلاح روند مصرف نیاز به کار فرهنگی، اصلاح قوانین و کار اجرایی داریم. اگرچه این روزها همه به مسئله صادرات محصولات کشاورزی از کشور انتقاد می‌کنند اما باید بگویم که بحث تجارت آب مجازی فقط بین کشورها نیست بلکه در بین استان‌ها و حوضه‌ها هم بحث صادرات آب مجازی مطرح است. در ایران آب را با هزینه‌های بالا از حوضه‌ای به حوضه دیگر منتقل می‌کنیم اما آب منتقل شده صرف کشت برنجی می‌شود که برای هر کیلوگرم آن سه هزار و 400 لیتر آب مجازی مصرف می‌شود. باید به مسئله انتقال آب مجازی بین استانی هم توجه کنیم. یعنی به سمتی پیش برویم که تولید محصول در استان‌ها، با مصرف آب مجازی کمتر انجام شود.

اولویت اجرای برنامه‌های صرفه‌جویی با تکیه بر مفهوم آب مجازی باید کدامیک از بخش‌های شرب، صنعت و کشاورزی باشد؟

بخش کشاورزی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب کشور است. صنایع فقط 2درصد از آب کشور را مصرف می‌کنند. در نتیجه اصل قضیه صرفه‌جویی مربوط به بخش کشاورزی است. اگر فقط یک درصد در بخش کشاورزی -که بالای 90 درصد آب کشور را مصرف می‌کند- صرفه جویی کنیم، حدود 9 درصد از حجم کل آب مصرفی کشور صرفه‌جویی می‌شود. درحالی‌که صرفه‌جویی 10 درصدی در بخش صنعت، فقط حدود دو دهم درصد از کل آب مصرفی ایران را شامل می‌شود. در کشاورزی نیاز به حرکتی داریم. باید راندمان‌ها را بالاببریم، چه در آبیاری و چه در سایر مسائل مرتبط با کشاورزی. زیرا در ایران به ازای یک مترمکعب آب هفت دهم کیلوگرم ماده خشک تولید می‌شود درصورتی‌که تولید ماده خشک در دنیا از هر مترمکعب آب، بسیار بیشتر است.

با توجه به مفهوم آب مجازی، سالانه به چه میزان پتانسیل صرفه‌جویی آب در کشور وجود دارد؟

اگر بخواهیم بررسی کنیم که با توجه به این مفهوم، چقدر می‌توانیم در مصرف آب صرفه‌جویی کنیم، بحث مفصلی می‌طلبد. اما اگر فقط سرانه مصرف آب مجازی ایران را با دنیا مقایسه کنیم، با همه کارهایی که در مدیریت مصرف آب می‌توانیم انجام دهیم از جمله افزایش بهره‌وری، صرفه‌جویی و غیره، با فرض اینکه بتوانیم سرانه مصرف آب مجازی در ایران (1870 مترمکعب) را به متوسط جهانی (1385 مترمکعب) نزدیک کنیم با احتساب جمعیت 70میلیون نفری در ایران، سالانه 34میلیارد مترمکعب آب می‌توانیم صرفه‌جویی کنیم. این مقدار آب حجمی است که در 30 سال اخیر از منابع آب تجدیدپذیر کشور به دلایل مختلف کم شده است. تحقق این هدف برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری وسیع می‌خواهد.