گفت وگوی «فرصت امروز» با غلامحسین فرخ نسب، هنرمند نگارگر و خوشنویس / همنشینی چشم نواز تکه های خط و رنگ

خوشنویسی یا خطاطی به معنی زیبانویسی یا نوشتن همراه با خلق زیبایی است و فردی که این فرآیند توسط او انجام می گیرد، خوشنویس نام دارد، به خصوص زمانی که خوشنویسی حرفه شخص باشد. گاهی درک خوشنویسی به عنوان یک هنر مشکل است.به نظر می رسد برای درک و لذت بردن از تجربه بصری خوشنویسی باید بدانیم خوشنویس افزون بر نگارش یک متن، سعی داشته اثری هنری با ارزش های زیبایی شناختی خلق کند. حال اگر این خطوط خوش با نقوش زیبا و چشم نواز همراه شوند، آثار بدیع و قابل توجهی را پدید می آورند که حاصل ذوق و قریحه هنرمند خلاق و باریک بین است.

غلامحسین فرخ نسب متولد 1347 اهواز است. 25سال است که فعالیت هنری دارد و از سال 1380 در زمینه قطاعی (کلاژ) فعالیت می کند. سال ها خوشنویسی و طراحی کرده و در این زمینه صاحب سبک شده است.

لیسانس هنرهای سنتی، گرایش هنر دینی دارد و نشان درجه دو هنری را در سال 1386 گرفته است، همچنین دارای مدرک فوق ممتاز از انجمن خوشنویسان کشور در کتابت خطوط نستعلیق و ثلث است. فرخ نسب در جشنواره های داخلی و خارجی شرکت کرده و در آنها موفق به دریافت جایزه  شده است. «فرصت امروز» با این هنرمند باذوق و با سلیقه به گفت وگو نشسته است.

قدمت زیاد

خطاطی و نقاشی از دیرباز همیشه در کنار هم بوده اند و پا به پای هم جلو آمده اند تا به دوران کنونی رسیده اند. طی مدت ها که از آغاز و فعالیت هنرمندان در این زمینه هنری می گذرد، ترکیبات و تلفیق های زیاد و زیبایی کار شده و به این هنر غنای خاصی بخشیده است. کلاژ یا تکه چسبانی روشی در تولید آثار تجسمی است که در آن مصالح و مواد مختلف (چون کاغذهای رنگی، مقوا، پارچه، ریسمان، بریده روزنامه، عکس و مانند اینها) را بر سطح بوم، تخته یا مقوا با ترکیب توامان و مناسب می چسبانند و گاه با نقاشی و طراحی به تکمیل آن می پردازند.

فرخ نسب در مورد رشته کاری اش می گوید: سابقه کلاژ به دوره صفویه بازمی گردد؛ در زمان قاجاریه به خاطر برقراری ارتباطات فرهنگی و هنری که با اروپا صورت گرفت، این هنر رواج بیشتری پیدا کرد. قطعه سازی یا قطاعی یکی از روش های مرسوم دوره قاجار بوده و به این دلیل به این نام خوانده می شد که زمانی که یک اثر هنری به هر دلیلی روی بوم و زمینه ای کار شده و نتیجه خوبی نداشت، برای نجات آن اثر هنری آن بخش از اثر را جدا کرده و به زمینه یا بوم جدیدی منتقل می کردند. به این کار قطعه سازی قطاعی و در زبان اروپایی کلاژ می گویند.

این شیوه در دوره معاصر گسترش زیادی پیدا کرد و جنبه های مختلفی را دربر گرفت. مثلا کاغذ سازی و کار با خمیر کاغذ و وسایلی مانند جعبه شیرینی، جعبه جواهرات، قلم دان، وسایل تزیینی و دکوری که به این صورت ساخته می شدند و همین الان هم کاربرد دارند. به این شیوه فرانسوی ها «پاپیه ماشه» و انگلیسی ها «پیپر مارکینگ»  می گویند. واژه کلاژ برای نخستین بار توسط مارسل دوشان طراح، نقاش و مجسمه ساز فرانسوی به کار برده شد. وی معتقد به هنری بود که بتواند بعد از مدتی مورد بازبینی قرار بگیرد و کارکرد متفاوتی را پیدا کند.

کلاژ شیوه اى است که در آن مصالح مختلفى از قبیل مقوا، بریده روزنامه، پارچه، عکس، اشیا و. . . روى سطح بوم یا هر زمینه دیگر چسبانده مى شود و یک ترکیب بندى ایجاد مى کند. به این ترتیب گاه روى زمینه نقاشى شده قرار مى گیرد و آن را تکمیل مى کند و گاه به تنهایى به کار مى رود. این روش در گذر زمان توسعه یافته و فرم های تازه ای در اجرا پیدا کرده است که از آن می توان تلفیق خط و نقش، نقاشی خط و ترکیب با سایر طرح های سنتی در قالب جدید و مدرن را نام برد.

شروع کار

فرخ نسب در مورد شیوه کاری و نحوه ورودش به این رشته هنری می گوید: در سنین نوجوانی کار خوشنویسی را شروع کردم. علتش این بود که این هنر در بین خانواده و اقوام پدری و مادری ام رواج داشت و چون هر دو طرف اهل فرهنگ و ادب بودند، به کارهای هنری علاقه نشان می دادند. از همان سنین پایین با کتاب ها و نمونه های خطی که در دسترسم بود، آشنا بودم و برای تمرین از روی آنها مشق می کردم.

از سال 1357 بود که با تشویق خانواده بیشتر به این سمت گرایش پیدا کردم، تا سال 1371 که برای ادامه فعالیت هنری و ادامه تحصیل به تهران آمدم و به دانشگاه سوره رفتم. ما نخستین ورودی های دانشگاه سوره بودیم که در رشته هنرهای سنتی با گرایش هنر دینی ثبت نام کرده و به تحصیل مشغول شدیم.

رشته هنرهای سنتی و گرایش هنر دینی یک مقوله جدید بود که به تازگی در دانشگاه ها ایجاد شده بود. خوب یادم هست که دانشجوهای هم دوره ای همگی هنرمند بودند نتوانسته بودند سراغ سایر رشته ها در دانشگاه های دیگر بروند. در سال 1376 فارغ التحصیل شدم. ضمن اینکه در خلال همین سال ها از خطاطی و خوشنویسی غافل نبودم و در اوایل دهه 70 نستعلیق را شروع کردم.

بعد از مدتی سراغ خط کوفی رفتم. این خط چون کمتر شناخته شده بود، بیشتر سراغ خطوط دیگر می رفتند. با دیدن و تحقیق روی کتیبه های اسلامی به این هنر علاقه مند شدم و پی این کار را گرفتم. در سال های اولیه دهه 80 در یکی، دو نمایشگاه شرکت کردم و جایزه هم گرفتم. همین باعث شد که بیشتر راغب شوم و با جدیت بیشتری روی خطوط اسلامی کار کنم.

وی در مورد ادامه و پیگیری اش در این رشته که باعث ماندگاری اش در این حوزه شده، می افزاید: در دهه 80 فعالیت هایم جدیت بیشتری پیدا کرد. در نمایشگاه های مختلفی شرکت و سفارش های متفاوتی در زمینه های جدید کار می کردم. نمونه های کاری من بیشتر از روی کارها و تابلوهای قدیمی بود که برایم بسیار الهام بخش بودند. این کارها برای مردم جذابیت زیادی داشتند. تا سال 1387 با بهره  گیری و الهام از نمونه های قدیمی کارهای متفاوتی ارائه دادم.

فرخ نسب در مورد سایر فعالیت  هایش در این رابطه می گوید: طی مدتی که در این قسمت فعالیت داشته ام، بازسازی نسخه های خطی را هم انجام داده ام. از سال 1380 تا 1390 چهار نمایشگاه کلاژ و ترمیم نسخ خطی برگزار کردم. در حالت کلی فعالیت های من در زمینه های نقاشی، خطاطی و نقاشی خط خلاصه می شود.

ساخت و کار

فرخ نسب در مورد کلاژ می گوید: به طور کلی کلاژ یعنی سوار کردن قطعات کنار هم به طوری که تشکیل فرم و اثر جدیدی بدهند. این قطعات می  توانند هم جنس یا غیر همجنس باشند. تکه چسبانی می تواند در متن اثر یا در حاشیه کار صورت بگیرد و گاهی اوقات شکل بازپروری و بازآفرینی را به خود می گیرد.

در دنیای مدرن، هنر مدرن وجود دارد و این فضا را برای هنرمند و سایر علاقه مندان ایجاد می کند که آثار هنری خلق شده بیشترین انطباق را با زندگی روزمره داشته باشند. کارهای جدیدی که ساخته می شود براساس هنر مدرن و خوانش جدید به شیوه پست مدرن صورت می گیرد.

وی در مورد اهمیت این شیوه کار در گذشته اضافه می کند: ساخت کاغذ خیلی زحمت داشته و به سختی تهیه می شده و واقعا زمان بر بوده است. به همین دلیل کالایی ارزشمند و باارزش محسوب می شده، چون تهیه کاغذ مثل امروز راحت نبوده، کسانی که با آن سروکار داشتند سعی می کردند از کوچک ترین و کمترین قسمت های کاغذ هم استفاده کنند و بیشترین بهره را در صفحه آرایی و درست کردن حاشیه ها ببرند.

این هنرمند خطاط در مورد شیوه کاری خودش می گوید: برای کار احتیاج به کاغذ هایی هست که باید با دست ساخته شوند که این کار را خودم انجام می دهم. ساخت کاغذ دست ساز با رنگ آمیزی سنتی که با استفاده از گیاهان انجام می شود. بعد چاپ دستی است که این روش از دوره قاجار مرسوم بوده مانند چاپ سنگی یا باسمه ای چوبی. البته بعضی از کاغذهایی که رنگ پذیری در آنها اتفاق نمی افتد، به خاطر الیاف طبیعی (گیاهی) است که در آن به کار رفته است.

در برخی آثاری که خودم انجام داده ام، قطعه های چاپ دستی تکراری وجود دارد که خود این تکرارباز برداشتی از آثار مشابه در سایر رشته های هنرهای سنتی مثل پارچه، فرش یا گلیم است که در آنها عنصر تکرار از جنبه های زیبا شناختی اثر بوده است. برخی دیگر هم به صورت چاپ دستی روی کاغذ دست ساز با رنگ آمیزی گیاهی و ترکیب آن روی زمینه فیبر یا ماکت است که در نهایت با اضافه کردن رنگ های سنتی ایرانی همچون فیروزه ای، شنگرف (قرمز) و سورمه ای زمینه نقاشی به آثار داده شده است.

فرخ نسب در مورد کارهای ساخته شده و قابل عرضه می افزاید: در این حرفه هنری هم نمونه های خیلی کوچک ساخته می شود (10 در 10) و هم ابعاد بزرگ یک در یک متر. کوچک ترین تابلوها 12 در 12 سانتیمتر است و کارهای بزرگ، متری کار می شود. نمونه های کم حجم برای مخاطب عام درست می شود که در فروشگاه های محصولات فرهنگی، فرهنگسراها و فروشگاه های شهرکتاب عرضه و قیمت زیادی هم ندارند.

کارهای فاخر و سنگین ، سفارشی است که مخصوص صاحبان گالری ها و مجموعه دارهاست. قیمت دست ساخته ها بین 15 هزار تا 50 میلیون تومان متغیر است و بستگی به اندازه، طرح و رنگ آمیزی دارد. کارهای کوچک توسط بعضی ادارات دولتی خریداری می شوند تا به کارکنان شان اهدا کنند که استاد کلاژکار در این خصوص هم از دو، سه اداره دولتی تقدیرنامه و لوح تقدیر گرفته است.

مواد لازم

بیشترین چیزی که در این کار مورد نیاز است،  کاغذ است. کاغذ ها به صورت نیمه آماده تهیه می شوند و علتش این است که متناسب با کار موردنظر باید عمل آوری شوند. کاغذ به صورت کیلویی خریداری می شود که بهای آن در هر کیلو 40 ،50 هزار تومان است. عمل آوری کاغذ شامل خشک کردن، پرس کاری دستی و رنگ آمیزی گیاهی است که گاهی اوقات چاپ دستی را هم خودم انجام می دهم.

رنگ های مورد استفاده هم دو نوع هستند که طبیعی و شیمیایی اند. رنگ ها باید با طرح و زمینه همخوانی داشته باشند و در آّب حل شوند. آبرنگ، گواش، آکرولیک، مرکب های سنتی از جمله رنگ های شیمیایی و صنعتی، حنا، روناس و پوست گردو رنگ های طبیعی گیاهی هستند. البته آکرولیک دستی را خودم درست می کنم که ترکیبی دست ساز از مواد معدنی و برخی اسیدهاست.

رنگ های گیاهی کمیاب است و مدام به مناطق مختلف کشور می روم تا آنها را تهیه کنم. این اقلام بین 100 تا 500 هزار تومان خرج دارند. مواد معدنی بیشتر انواع اکسیدهای فلزی و آلی مثل اکسیدمس، اکسیدروی، کروم و کبالت است که حدود 100 هزار تومان در هر کیلو قیمت دارند. ابزار کار هم قلم مو و قلم نی است که بنا به اندازه و کاربردی که دارد 4، 5 تا 10 هزار تومان قیمتش است. دستگاه پرس کاغذ هم حدود یک میلیون تومان خرج دارد.

کارگاه خانوادگی و نمایشگاه

استاد فرخ نسب در یک کارگاه کوچک 30 متری به اتفاق همسر و پسرش فعالیت می کند. او در این کارگاه کارهای پیش زمینه ای در مورد طراحی و اجرای نقوش را انجام می دهد. کاغذ سازی، طراحی و رنگ آمیزی تابلوها و نمونه کارها در این کارگاه اتفاق می افتد. راه اندازی چنین کارگاهی با امکانات معمول نزدیک به 100 میلیون تومان هزینه دارد. یک کار قطاعی (کلاژ) به طور متوسط یک هفته تا یک ماه زمان می برد.

وی در مورد کارهایی که انجام داده می افزاید: تا حالا حدود 500 کار هنری داشته ام که در 20 نمایشگاه انفرادی، گروهی، جشنواره ها و حراج های هنری به نمایش عمومی درآمده است. ضمن اینکه در چند نمایشگاه خارجی در کشورهای امارات، لبنان، عربستان، عراق و کانادا شرکت کرده و چهار،پنج جایزه بین المللی هم گرفته ام.

فرخ نسب در رابطه با آموزش و یادگیری این حرفه می گوید: یادگیری این هنر به صورت آکادمیک وجود ندارد. فقط در برخی رشته ها در حجم محدود آموزش داده می شود، ولی به صورت متمرکز و فراگیر که همه شاخه ها را تحت پوشش داشته باشد، وجود ندارد. من در این زمینه از آثارم سعی دارم هنرهای سنتی را از قالب های قدیمی در آورده و در قالب های جدید ارائه بدهم تا با شکل زندگی امروزی مردم هماهنگی بیشتری داشته باشد.

ارتباط با نویسنده: ali_elmi1361@yahoo.com