ما و فهم ما از گردشگری

«کتاب‌های درسی: آینده یک ملت». این جمله‌ای است که یان میک، مؤلف کتاب  «پژوهش و نگارش کتاب درسی»، مقدمه اثر خود را با آن آغاز و تأکید می‌کند  «کتاب درسی بد برای تمام اعضای یک ملت می‌تواند فاجعه‌بار شود». اهمیت کتب دانشگاهی در چرخه آموزش، تعلیم و تربیت برکسی پوشیده نیست و بر همین مبنا در رشته‌های مختلف علوم، تلاش بر تألیف و نگارش کتب جدید و معتبر است. در این بین اما رشته مدیریت گردشگری با دو دهه سابقه در نظام آموزش عالی کشور و پذیرش دانشجو از مقطع کاردانی تا دکترا، از وضعیت مناسبی در حوزه کتب درسی برخوردار نیست و متأسفانه فقدان یا کمبود کتب معتبر برای تشریح برخی مفاهیم اصولی، تخصصی و پایه‌ای در این رشته می‌تواند آسیب جدی به این شاخه مهم وارد کند. قبل از اینکه به این موضوع بیشتر وارد شویم، بهتر است به سابقه این رشته نگاهی بیندازیم.

پیشینه دانش گردشگری در سطح جهانی

نخستین مطالعه جدی در زمینه گردشگری به سال 1939 میلادی و پژوهش پوزر (Hans Poser) جغرافیدان آلمانی برمی‌گردد که در آن یکی از کاربری‌های مهم زمین را فعالیت‌های فراغتی و گردشگری معرفی کرده بود. پس از آن، اندک اندک توجهات به گردشگری نخست به‌عنوان یک پدیده جغرافیایی بیشتر شد تا آنجا که بعدها کالدول در سال 1951 نخستین رساله دکترا در موضوع گردشگری را به نگارش درآورد. در همین سال نیز آمار گردشگران بین‌المللی به تعداد24 میلیون نفر با 2.1 میلیارد دلار درآمد ارزی گزارش شد.

در همین دهه دیپلم گردشگری نیز به‌عنوان نخستین مدرک گردشگری از سوی موسسات و آکادمی‌های تازه تأسیس گردشگری به داوطلبان ورود به این حوزه تعریف شد و سر انجام ایده دانشگاه گردشگری نیز با تشکیل  «آکادمی بین‌المللی برای مطالعات گردشگری» در سال 1988 تحقق یافت. از آن زمان تاکنون دانشگاه‌های بسیار زیادی گردشگری را به‌عنوان یک رشته درسی ارائه می‌کنند. وضعیت و تعداد کتب گردشگری نیز در دهه 1960 انگشت شمار بود، در دهه 1970 سرعت گرفت، در دهه 1980 نمایان‌تر شد و از دهه 1990 تاکنون نیز فراوان در دسترس قرار گرفت.

رشته گردشگری در ایران

پیشینه رشته گردشگری و دوره‌‌های مرتبط با آن در ایران به سال 1314 برمی‌گردد، جایی که نخستین دوره آموزشی مربوطه توسط اداره جلب سیاحان وقت پایه‌گذاری شد. اما پس از انقلاب اسلامی بحث از توسعه گردشگری در کشور بسیار دشوار بود. این نکته را دکتر رهنمایی، استاد پیشکسوت جغرافیای گردشگری این‌گونه بازگو می‌کند: «در آن روزها سخن گفتن از گردشگری در کلاس درس به مثابه حرف زدن از یک فعل حرام بود. کمتر کسی جرات می‌کرد مسئولیت تدریس درس جغرافیای جهانگردی را بر عهده بگیرد.»

اما با گذر زمان و مشخص‌تر شدن اثرات مثبت گردشگری در جوامع کمتر توسعه‌یافته از یک طرف و لزوم بهره‌مندی از ظرفیت جاذبه‌ها و منابع گردشگری کشور و خروج از اقتصاد تک محصولی از طرف دیگر، نخستین دبیرستان کارودانش در سال 1373 در شاخه گردشگری شروع به جذب دانش‌آموز کرد و پس از آن در سال 1374 نیز رشته مدیریت جهانگردی در دانشگاه علامه طباطبایی آغاز به پذیرش دانشجو کرد.

این روند تا سال 1386 ادامه یافت تا اینکه نخستین دوره کارشناسی ارشد در دو گرایش برنامه‌ریزی توسعه گردشگری و بازاریابی گردشگری مصوب شد و در نهایت در سال 1392 نخستین دوره دکترا مدیریت گردشگری نیز مصوب شد. هم اینک بیش از 25هزار دانشجو در این رشته در حال تحصیل هستند.

آمار نشر و ناشران کتاب در گردشگری

براساس داده‌های آماری مؤسسه خانه کتاب و تحقیق نگارنده به‌طور کلی تعداد کتب‌های مرتبط با ایران‌شناسی  (ایرانگردی) و گردشگری بیش از 500 جلد است. براساس این داده‌ها، از ابتدای سال 91 تا پایان شهریورماه 92 تعداد کتاب‌هایی که در حوزه گردشگری و ایرانگردی در کشور به چاپ رسیده است تنها 121 عنوان کتاب بود. از شهریور 92 تا پایان شهریور 93 نیز 130 عنوان کتاب منتشر شده است که از این تعداد 126 عنوان چاپ نخست، چهار عنوان بازچاپ، 118 عنوان تألیف و 12 عنوان ترجمه‌اند.

همچنین از شهریور 93 تا پاییز 94، ۱۶۱ عنوان کتاب منتشر شده است که از این تعداد، ۱۴۲ عنوان چاپ نخست، ۱۹ عنوان چاپ مجدد و ۱۹ عنوان ترجمه است. همچنین ۱۱۹ عنوان از این کتاب‌ها در تهران و ۴۲ عنوان نیز در شهرستان‌ها به چاپ رسیده‌اند. از طرف دیگر چند ناشر هم به‌طور اختصاصی به پوشش کتب گردشگری ورود کرده‌اند که مهم‌ترین آنها انتشارات مهکامه، چهارباغ، پژوهش‌های بازرگانی، سمت، ایرانگردان، جهاد دانشگاهی و انتشارات پژوهشکده گردشگری است.

وضعیت و کیفیت کتب گردشگری چگونه است؟

نگاهی به روند تولید کتاب در گردشگری بیانگر چهار دوره نشر با رویکردها و مولفان مختلف است. در دوره اول که از دهه 60 تا اواسط دهه70 ادامه دارد، بیشتر این اساتید جغرافیا هستند که سعی بر تشریح مفاهیم حوزه گردشگری و پیوند بین جغرافیا و گردشگری دارند. کتاب‌های انتشار یافته در این دوران چه از نظر جنس تألیف و چه از نظر جنس ترجمه عمدتا با ذکر نکات قابل تامل، مفید و مناسب همراه بوده است.

به‌گونه‌ای که برخی از آنها پس از دو دهه از زمان نخستین چاپ خود، هنوز به‌عنوان منبع درسی دانشجویان گردشگری مطرح هستند. اما مسئله اصلی در این دوران تعداد بسیار اندک این کتاب‌ها و وضعیت نامناسب توزیع جغرافیایی آن کتب در سطح کشور است. دوره دوم را می‌توان از اواخر دهه 70 تا اواسط دهه 80 خورشیدی مشاهده کرد. در این دوره، این اساتید حوزه مدیریت بوده‌اند که به تشریح مفاهیم مدیریتی و چگونگی بهره‌مندی از جاذبه‌ها و مفاهیم مرتبط با مدیریت مقصد و سنجش اثرات گردشگری و مدیریت آن، مبادرت ‌ورزیدند.

در این دوره سیر صعودی کتب گردشگری از سرعت چشمگیری برخوردار نبود اما مفاهیم و موضوعات این کتاب‌ها بسیار پربار بود. اما دوره سوم نشر کتاب در گردشگری را باید از میانه دهه 80 به بعد دانست که  «دوره سیاه ترجمه و چاپ و نشر کتاب» در گردشگری است. در این دوره به بهانه میان رشته‌ای بودن و چند رشته‌ای بودن مطالعات گردشگری، پای مولفان و مترجمان غیر‌متخصص به حوزه گردشگری باز شد و چاپ کتب نامعتبر با ترجمه‌های نامفهوم و پراشتباه و تشریح نادرست مفاهیم گردشگری به سرعت در حال افزایش بود که این روند هنوز ادامه دارد.

در این دوران  «معرفت و فهم نادرستی» از  «دانش علم گردشگری» در حال انتقال بود. به‌طور کلی دهه 80 تعداد چاپ کتب در گردشگری سرعت زیادی به خود گرفت اما از وزن علمی مناسبی برخوردار نبود. اما دوران شکوفایی تألیف کتاب در گردشگری از سال‌ 90 به بعد است. در این دوران، عمده کتب منتشر شده، توسط فارغ‌التحصیلان گردشگری و اساتید بنام حوزه گردشگری صورت گرفت. در این دوران مفاهیم نوینی در کتب گردشگری پدیدار شد که تا پیش از آن، جای خالی آن بسیار محسوس بود. روند وضعیت نشر در این سال‌ها عمدتا بر ترجمه کتب معتبر از اندیشمندان برجسته گردشگری استوار است و بر تنوع موضوعات گردشگری تأکید دارد. به‌طور کلی دهه‌ 90 را می‌توان دوران با امیدی در وضعیت چاپ و نشر کتاب تلقی کرد.

چرا موضوع وضعیت نشر کتاب در گردشگری مهم است؟

طبق آنچه در سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران تا سال 1404 آمده است، تا کمتر از 10 سال دیگر ورود گردشگران بین‌المللی به ایران باید تا سقف 20 میلیون نفر افزایش یابد، درآمد ارزی ایران از محل گردشگری به 36 میلیارد دلار برسد و همچنین 4 میلیون شغل جدید ایجاد شود. این مهیا نمی‌شود مگر اینکه فهم ما از دانش گردشگری تغییر و توسعه یابد. به عبارتی دانش ما از گردشگری باید از دوره‌ سنتی عبور کند چرا که اگر این دانش با این‌گونه فقدان منابع ادامه یابد از جنبه‌های مختلفی متضرر خواهیم شد.

به‌عنوان مثال نخست اینکه در حالی که گردشگری در جهان به‌شدت در حال توسعه و تغییر شکل است، هنوز فهم ما از آن بسیار ناچیز می‌ماند و ما نمی‌توانیم خودمان را با شرایط و تقاضاهای آینده وفق دهیم و در مدیریت محصولات گردشگری و چگونگی ارائه ظرفیت‌های گردشگری به گردشگران ناکارآمد عمل خواهیم کرد. یا اینکه خلأ دانشی در شناخت کافی از برخی اصول گردشگری و چگونگی برنامه‌ریزی توسعه گردشگری ممکن است به توسعه نامتوازن گردشگری منجر شود و پیامدهای منفی فراوانی برای مقاصد گردشگری کشور ایجاد کند.

نمونه دیگر اینکه این فقدان در نظام آموزش و تعلیم و تربیت متقاضیان علم گردشگری ضعف ایجاد کند و شاغلان در این بخش نتوانند طبق اصول حرفه‌ای به درستی تقاضای مخاطبان را پاسخگو باشند. بنابراین نیاز است در سیاست‌گذاری‌های کلان گردشگری، به موضوع وضعیت چاپ و نشر و لزوم حمایت از ناشران و مولفان و مترجمان کتب گردشگری تأکید دوچندان شود. فراموش نکنیم که به قول پروفسور جعفری در دوره‌ای هستیم که باید توسعه علمی گردشگری با سرعت بیشتری ادامه یابد تا به جایگاه خود دست یابیم و این اتفاق نمی‌افتد مگر با مشارکت فعال جوامع علمی، صنایع بزرگ، نهادها و سازمان‌های دولتی و خصوصی در همه ابعاد گردشگری.

کارشناس ارشد مدیریت گردشگری