فرصت گردشگری زیر طاق بازارهای سنتی ایران

وقتی قرار باشد به گردشگری به‌عنوان یک صنعت درآمدزا نگاه شود، شاید بسیاری از کشورها باید بنشینند و با خودشان فکر کنند که چه باید بکنند تا گردشگرانی را به سمت کشور خود جذب کنند. گاهی مکان‌هایی جذاب می‌سازند، گاه امکانات ویژه‌ای در نظر می‌گیرند و خلاصه به تعبیری مکان قابل گردشگری را ایجاد می‌کنند. اما در ایران داستان به کلی متفاوت است. ایران از مواهبی در زمینه جذب گردشگر برخوردار است که شاید تعداد کشورهایی که چنین امکانی دارند، عددشان به تعداد انگشتان دو دست هم نرسد. از جمله مواهبی که به‌عنوان گزینه‌ای جذاب و در خور توجه برای امر گردشگری می‌توان حساب ویژه‌ای رویشان باز کرد، بازارهای تاریخی ایران است. بازارهایی که تقریباً همه شهرهای مرکزی و بزرگ ایران یکی از این نمونه‌ها را در خود جای داده‌اند.

نقش گردشگرپذیر بازارهای تاریخی

از نظر تاریخی، بازار به محلی اطلاق می‌شود که خریداران و فروشندگان برای مبادله کالا یا خدمات به آن مراجعه می‌کنند. ریشه ایجاد چنین مکان‌هایی در ایران به دوران ساسانیان برمی‌گردد و در همان زمان نبض شهر در آن می‌تپید. در دوران صفویه و قاجاریه ساخت بازارهای اینچنین رونق چندین برابری را به خود می‌بیند. وقتی از دروازه اصلی شهر وارد می‌شدید می‌توانستید بزرگ‌ترین بازار را هم ببینید و این امر در راستای سهولت دادوستد و رساندن کالا از دروازه تا بازار بود. اما این بازارهای تاریخی با شکل و شمایل و معماری قابل توجهی که دارند در عصر ما تنها محلی برای دادوستد نیستند بلکه جنبه‌های فرهنگی‌شان نمود پررنگ‌تری به خود گرفته است. زیرا که بسیاری از بازارهای این‌چنینی مجموعه‌ای از حمام، کاروانسرا، مدرسه، مسجد و سقاخانه را نیز در کنار خود می‌بینند که هم از نظر کارکردی و هم از نظر معماری دارای جایگاه فرهنگی قابل تاملی هستند. به همین دلیل می‌توان این مجموعه را به‌صورت یک بسته گردشگری به بازدیدکنندگان عرضه کرد. به‌ویژه گردشگران خارجی که نشان داده‌اند علاقه زیادی به سنت‌های موجود در کشورهای دارای قدمت تاریخی و فرهنگی دارند.

اگر بخواهیم به نمونه موفقی در این زمینه اشاره کنیم باید از بازار بزرگ استانبول در ترکیه نام ببریم. بازاری که در طول سال‌ها میلیون‌ها مراجعه‌کننده دارد و تعداد قابل توجهی از این میزان، گردشگرانی هستند که به چند قصد به بازار رجوع می‌کنند. معماری سنتی و دیرینه‌ این بازار یکی از دلایل جذب این افراد است. کالاهایی که در این بازار عرضه می‌شود نیز بهانه‌ دیگری برای حضور گردشگران است. از عرضه انواع مواد‌غذایی سنتی گرفته تا صنایع دستی محلی و سنتی. در واقع ترکیه با دست گذاشتن روی نقاط قوت خود در گردشگری زمینه‌های اشتغال‌زایی را برای مردم خود فراهم کرده و فرهنگ خود را به دیگر کشورها شناسانده است. موسیقی ترکی، غذای ترکی و حالا پوشاک ترکی در دنیای امروز کاملاً شناخته شده است. اما در ایران وقتی وارد بازار بزرگ و سنتی تهران می‌شوید، بوی فلافل و همبرگر به مشام‌تان می‌خورد. دریغ از یک دمنوش‌خانه یا نوشیدنی سنتی. دریغ از یک مکان تعبیه شده برای عرضه صنایع دستی و موسیقی ایرانی که ویژه گردشگران ایجاد شده باشد. مهجور ماندن نتیجه چنین برخوردهایی است. مثلا مهجور ماندن فرهنگ غذایی ایرانی با صدها تنوع یا موسیقی ایرانی با هزاران سال سابقه. چه کسی شناختی از دستگاه‌های موسیقی ایرانی دارد؟! بهترین تصویری که از موسیقی ایرانی در محضر صاحبان فکر دیده‌ایم همان تصویر کیهان کلهر است که در حضور فرانسیس فورد کاپولا، کارگردان فیلم مشهور پدر خوانده کمانچه می‌زند که آن هم یک حرکت شخصی است و نه برنامه‌ریزی جمعی و مسئولانه.

تجربه سنتی ناب در عصری جدید

شاید برای افراد محلی و کسانی که همه عمرشان را در کنار بناهایی از این دست سپری کرده‌اند، چنین مکان‌هایی جذابیت خود را یا از دست داده‌اند یا کمتر مورد توجه هستند. اما در مورد بازارهای سنتی می‌توان روی گردشگران خارجی و سایر گردشگران داخلی حساب باز کرد. زیرا بسیاری از افراد گروه نخست به هیچ‌وجه چنین تجربه‌ای را ندارند و گروه دوم نیز ممکن است در شهر و استان خود با چنین پدیده‌ای برخورد نکرده باشد. این امر به‌ویژه برای خارجی‌هایی که به ایران سفر می‌کنند، تجربه‌ای دلچسب است. خرید در فضایی منحصر به فرد که مابه ازای دیگری کمتر دارد. این امر را به عینه در بازار سنتی و تاریخی کاشان تجربه کردم. جایی که چندین گردشگر خارجی دوربین به دست در این بازار قدم می‌زدند و عکس و فیلم می‌گرفتند. اما یکی از مسائلی که ناراحت‌شان کرده بود، تابلو اخطارهایی بود که به فاصله‌های چند متری به چشم می‌خوردند. تابلوهایی که از نزدیک نشدن به قسمت‌های مختلف این بازار سخن می‌گفتند. برای‌شان جای سوال داشت که شما چگونه توانسته‌اید به خودتان اجازه دهید چنین بنایی به این روز بیفتد. بنایی که صدای بال کبوتران، یک آن در آن قطع نمی‌شود و از معدود بازارهایی است که هنوز هم صدای چکش رویگرها و مسگرها از زیر طاق‌ حجره‌هایش شنیده می‌شود.

اما باد و باران و بی‌توجهی مسئولان چنان گزند‌هایی به آن وارد کرده که باید با دلهره در آن قدم گذاشت و با دلهره از آن بازدید کرد. هرچند جابه‌جا داربست‌هایی را هم می‌توان دید که نشان از قصد مرمت‌ دارند اما نتیجه‌ فعلاً چیزی نیست که در شان این مکان تاریخی باارزش باشد. تیمچه امین‌الدوله این بازار که به لحاظ معماری از شاهکارهای مردمان کویرنشین ایران است، چنان مسحورشان کرده بود که تنها کاری که توانستند بکنند این بود که بنشینند و به آن زل بزنند. یا بازار تبریز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین بازارهای سرپوشیده جهان با وجود فرهنگ غنی در آن شهر و صنایع‌دستی گوناگونی که می‌توان به گردشگران عرضه کرد، فرصتی عظیم برای جذب گردشگر است. در واقع مسئولان کشور ما هیچ لازم نیست که بخواهند امکان گردشگری ایجاد کنند بلکه کافی است که به اطراف‌شان نگاهی بیندازند. می‌توان حجره‌های مسگری، رویگری، قلم‌زنی، آهنگری، کفش‌دوزی و غیره را دوباره احیا کرد. حتی در فصل‌های خاصی که به اصطلاح پیک حضور گردشگران در ایران است. گردشگران به دنبال تجربه کردن فضاهایی هستند که در کشور خود نتوانند تجربه کنند. وگرنه بسیاری از آنها اروپایی‌هایی هستند که سرسبزترین مکان‌ها را دارند و در ایران به دنبال حضور در رامسر یا ساحل محمودآباد نیستند. پس بازارهای سنتی قدرت جذب‌شان را دارند اگر بازسازی و مرمت شوند و از خطرات حضور در آنها کاسته شود. اما آنچه فعلا در بازارهای سنتی ایران بیش از اندازه به چشم می‌خورد، ریختگی دیوارها، ستون‌ها، بدرنگی نقش‌ها و تزلزل سقف‌ها است.

فضای بازار؛ مورد علاقه گردشگران

کسانی که از کشورهایی با مراکز خرید پرزرق و برق پا به ایران می‌گذارند بسیار علاقه‌مند به حضور در دالان‌های تنگ و تاریک و پرجاذبه بازارهای سنتی هستند. بازارهایی که معماری جذابی دارند و قسمت‌های مختلف‌شان می‌تواند به گردشگران شناسانده شود. در این میان تورهای گردشگری هم می‌توانند نقش مؤثری داشته باشند و بازدید از این‌گونه بازارها را در بسته پیشنهادی خود به گردشگران خارجی قرار دهند. راسته اصلی، راسته‌های فرعی، دالان، چهارسو (چهار سوق)، میدان و جلوخان از فضاهای بازارهای سنتی به شمار می‌آیند. اغلب بازارهای ایران به‌صورت خطی شکل گرفته‌اند و بااهمیت‌ترین مسیر با حجره‌های اطرافش، راسته اصلی بازار قلمداد می‌شود و در امتداد راسته اصلی، اصناف و مشاغل معتبر قرار می‌گرفته‌اند. چهار سو یا چهار سوق هم محل تقاطع دو راسته مهم بازار است که این فضا از حیث اقتصادی و اجتماعی بسیار با اهمیت بوده است. حجره، کاروانسرا، تیمچه و قیصریه، جلوخان نیز از فضاهای معماری بازار به شمار می‌روند. دکان یا حجره از کوچک‌ترین ولی مهم‌ترین فضاهای معماری بازار است. به همین دلیل راسته بازار با حجره‌های پیرامونش هویت داشته‌اند. کاروانسراها نیز به‌عنوان شاخص‌ترین فضای معماری بازار کارکردی همانند مجتمع‌های تجاری امروزی داشته‌اند.

با تضعیف نقش کاروان‌ها در سامانه حمل‌و‌نقل بازار، واژه کاروانسرا، به سرا یا کاروانسرای شهری تغییر پیدا کرد. اصطلاحاتی که هنوز در دل بازار به چشم می‌خورند. از نظر طراحی معماری در بازارها، ترکیب‌های متفاوتی از تیمچه و کاروانسرا وجود دارد که یکی از نمونه‌های زیبا و معمارانه آن تیمچه و سرای بخشی در بازار کاشان است. این مجموعه از لحاظ تناسبات و ساماندهی فضایی بی‌نظیر است. اگر باور داشته باشیم که عده بسیاری از کسانی که به قصد سفر بار خود را می‌بندند سخت مشتاق دریافت اطلاعات جدید هستند، آن وقت است که باید کسانی باشند تا تعاریفی از این اصطلاحات و کارکردهای‌شان در بازار، در اختیار گردشگران چه داخلی و چه خارجی قرار دهند. شاید بسیاری از ایرانی‌ها هم ندانند جلوخان در بازار به چه معناست یا چرا به قسمتی چهارسو یا چهارسوق می‌گویند. یا بخش قیصریه بازار چه پشتوانه فرهنگی و تاریخی دارد. این مسائل ارزش نشان دادن به گردشگران را دارند. در واقع رشد فکری و فرهنگی یک ملت را نشان می‌دهند. اگر ما خودمان را این‌گونه که هستیم نشان دهیم، آن وقت است که حتی اگر سازندگان فیلمی مانند خانم رئیس‌جمهور، قم را شهری پر از نخل نشان دهند که شکل و شمایل کشورهای عربی را دارد، کسی باور نمی‌کند.

بازارهای سنتی و تاریخی ایران

تقریبا شهری بزرگ در ایران نمی‌توان سراغ گرفت که بازار سنتی نداشته باشد. ری و تهران با بازارهایی چون بازار بزرگ و بازار تجریش که جای خود دارند، تبریز، بازارهای بیجار، سقز و سنندج در کردستان، شیخ علاءالدوله سمنان، بازار جهرم شیراز، وکیل شیراز را هم که همه می‌شناسند، بازار شاهرود، بازار سنتی نعلبندان گرگان، بازار رشت، بازار قدیمی قم، کرمانشاه، بازار پرشکوه زنجان، بازار بزرگ کرمان، بازار بیرجند در خراسان، بازارهای سنتی اصفهان، بازار خوی در آذربایجان غربی، بازار رضا در خراسان رضوی، بازار ملایر در همدان، بازار خان در یزد، بازار اردبیل، بازار اراک، بازار زیبای قزوین، بازار کاشان، بازار نراق و بازار قیصریه لار در استان فارس نمونه‌هایی از بازارهای سنتی و تاریخی ایرانی هستند که ترکیبی از اقتصاد، هنر و فرهنگ را در خود جمع کرده‌اند و از بهترین گزینه‌های گردشگری می‌توانند باشند.

***

بسته‌ای فرهنگی-اقتصادی به نام بازار سنتی

بازار تبریز بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان، بازار کاشان پررونق‌ترین بازار حال حاضر ایران و بازار زنجان طولانی‌ترین بازار سنتی ایران، بازار قم بزرگ‌ترین سقف ضربی ایران را دارد و ده‌ها‌ ترین دیگر که در ارتباط با این بازارها می‌توان برشمرد که ظرفیت‌های بی‌نظیری برای دیدن و لذت بردن را پیش پای گردشگران قرار می‌دهند. در اینجا به معرفی چند بازار تاریخی ایران می‌پردازیم.

بازار قم؛ مجموعه بازار قم گنجینه‌های نفیس از آثار هنری و معماری سنتی در خودش دارد که قدمت معماری‌اش به دوران صفویه برمی‌گردد. این بازار در ابتدا به‌صورت خطی و به شکل یک‌پارچه ساخته شد و از میدان کهنه تا پل علیخانی ادامه داشت که تیمچه‌ها، سراها و. . . را هم در بر می‌گرفت اما حدود 50 سال پیش به موازات توسعه شهر قم و به خاطر احداث خیابان‌های جدید، بازار به چند بخش تقسیم شد و قسمت‌هایی از آن برای همیشه از بین رفت. در حال حاضر از بازار قدیم قم، دو بخش «بازار کهنه» و «بازار نو» به جا مانده که هر کدام حدود یک کیلومتر طول دارند.

بازار نایین در اصفهان قدمتش به حدود 800 سال پیش می‌رسد. این بازار در دوره‌های مختلف تاریخی شکل گرفته ولی مهم‌ترین بخش آن متعلق به دوره ایلخانی است. طول این بازار حدود یک کیلومتر و بیشتر از 170 حجره و مغازه در آن وجود دارد که البته مدت‌زمانی است از رونق افتاده و به حالت نیمه‌متروک درآمده است. بازار سرپوشیده شهر کرمانشاه، از بزرگ‌ترین بازارهای سرپوشیده خاورمیانه است که قدمتش به دوره قاجار برمی‌گردد و در زمان قدیم از اهمیت زیادی برخوردار بوده. عمده اهمیت این بازار به خاطر معاملات و مبادلات تجاری با کاروان‌های بازرگانی بوده که در طول شاهراه شرق به غرب تردد می‌کردند، به‌خصوص اینکه كرمانشاه از قدیم‌الایام در مسیر راه‌های تجاری مهم و خصوصا جاده ابریشم بوده است. این بازار یکی از مراکز اصلی تولید و ارائه گیوه است که سوغاتی متفاوت و زیبا و خاص کشور ماست.

بازار کاشان یکی از پر‌رونق‌ترین و باشکوه‌ترین بازارهای ایران است و از مهم‌ترین آثار تاریخی و دیدنی کاشان به حساب می‌آید. دوران اوج و رواج بازار کاشان مربوط به زمان صفویه و به‌خصوص دوران شاه‌عباس اول است. در این بازار علاوه بر راسته بازارهای اصلی مثل مسگرها، زرگرها، کفاش‌ها، بزازها و بازارچه‌های میانچال، ملک، ضرابخانه و رنگرزها، مساجد، بقاع، کاروانسراها، تیمچه‌ها، حمام‌ها و آب انبارهای متعدد و مختلفی وجود دارد که هر کدام در دوره خاصی ساخته شده‌اند. در این بازار حمامی به نام حمام خان هم قرار دارد.

بازار بزرگ کرمان یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های تاریخی استان است که بیشتر از 60درصد از آثار تاریخی این شهر را در خود جای داده است. به‌طوری‌که یکی از طولانی‌ترین راسته- بازارها در کشور محسوب می‌شود و به خاطر برخی از ویژگی‌های منحصر‌به‌فردش شهرت جهانی دارد. «بازار کرمان» شامل چند راسته ا‌ست که هر قسمتش در زمان یکی‌ از حاکمان و فرمانروایان‌ این‌ شهر ساخته‌ شده. این راسته‌ها از غرب‌ به‌ شرق‌ عبارتند از: راسته‌ ارگ‌، راسته‌ گنجعلی‌خان‌، راسته‌ اختیاری‌، راسته‌ سرداری، راسته‌ وکیل‌، راسته‌عطاری‌، راسته‌ قدمگاه‌ و راسته‌ مظفری.

بازار وکیل شیراز یکی از مشهورترین بازارهای سنتی و تاریخی ایران است و به فرمان کریم‌خان‌زند ساخته شده. مسیرهای این بازار همدیگر را قطع می‌کنند، یعنی یک رشته مغازه شمالی – جنوبی و یک رشته حجره شرقی‌– غربی دارد. به همین دلیل درست وسط بازار یک چهارسو یا چهارسوق بلند با پنج در بزرگ و چهار کاروانسرا است. عریض بودن مسیر بازار به علاوه معماری خیره‌کننده‌اش و ایجاد امکانات تهویه طبیعی هوا با طاق‌های ضربی یک اثر تاریخی دوست‌داشتنی ساخته است. در چهارسوق بازار وکیل، طاق ضربی خیلی بزرگ و مرتفعی روی یک هشتی بزرگ ساخته شده که از شاهکارهای معماری به شمار می‌رود. نکته جالب در مورد این طاق این است که با اینکه بیش از 200سال از عمرش می‌گذرد، اما کوچک‌ترین شکافی برنداشته است.

بازار تبریز از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بازارهای سرپوشیده در سطح ایران و قاره آسیا به ‌شمار می‌آید. این بازار که بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان است در مردادماه سال ۱۳۸۹ به‌عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. بازار تبریز از بازارچه‌ها، تیمچه‌ها، سراها و کاروانسراهای متعددی تشکیل شده و قدمتش به قرن چهارم هجری- قمری می‌رسد.