طرح های آب و نان‌دار برای نجات یک دریاچه

مطالعات طرح انتقال آب از خزر به ارومیه به‌تازگی کلید خورده‌است اما رییس ستاد احیای دریاچه ارومیه مخالفت صریح خود را با اجرای این طرح اعلام کرد. برآوردها نشان می‌دهد انتقال آب از خزر به ارومیه 12 سال طول می‌کشد و هر متر مکعب آب آن با قیمت‌های سال جاری، پنج هزار تومان برای کشور هزینه دارد.

دوسوم دریاچه ارومیه خشک شد تا تصمیم‌سازان باور کنند سونامی نمک در راه است. براساس برآوردهای شورای گفت‌وگوی بخش خصوصی با دولت، خسارات اقتصادی ناشی از به راه افتادن توفان نمک فقط برای بخش مسکن در شمال غرب کشور 43 میلیارد دلار خسارت به همراه خواهد داشت. این محاسبات براساس سکونت شش میلیون نفر در حاشیه دریاچه ارومیه و بعد خانوار 7/3 نفری انجام شده ‌است. از تقسیم تعداد افراد ساکن در سه استان حوضه آبریز ارومیه به بعد خانوار، چنین می‌توان نتیجه گرفت که یک میلیون و 600 هزار خانواده در این منطقه ساکن هستند. اگر فقط چهارپنجم این افراد دارای مسکن باشند و ارزش مسکن هر خانواده 80 میلیون تومان (معادل 27 میلیون دلار) در نظر گرفته شود، با نخستین توفان نمک ارزش اقتصادی مسکن در منطقه 25 درصد افت کرده و زیان اقتصادی ناشی از این افت قیمت، 11 میلیارد دلار خواهد بود، با شدت یافتن توفان نمک قیمت مسکن در این منطقه با 50 درصد افت و زیانی معادل 22 میلیارد دلار مواجه می‌شود.

به خسارات بخش مسکن باید هزینه‌های ناشی از رشد و توسعه بیماری‌ها، کاهش بهره‌وری کشاورزی و غیره را نیز اضافه کرد. در برخی موارد، حتی زیان ناشی از خشک شدن دریاچه ارومیه با خسارات جنگ تحمیلی مقایسه شده است. تمام این زنگ خطرها دولت را بر آن داشت تا ستاد مستقلی به نام ستاد احیای دریاچه ارومیه تشکیل دهد تا با کمک تمام دستگاه‌های مرتبط از جمله وزارتخانه‌های نیرو و کشاورزی و سازمان حفاظت محیط‌زیست، تدبیری برای نجات دریاچه ارومیه اندیشیده شود. اما به نظر می‌رسد برخی رایزنی‌ها در خارج از این ستاد سبب شده تا پروژه‌ها از مسیر اصلی منحرف شود. سیدمحمدرضا رضازاده، مدیرعامل شرکت آب نیرو در جریان برگزاری نمایشگاه صنعت آب و فاضلاب از آغاز مطالعات طرح انتقال آب خزر به ارومیه خبرداد.

وی اعلام کرد که اعتبارات این طرح از محل منابع مالی ستاد احیای دریاچه ارومیه تامین می‌شود و فاز مطالعاتی پروژه یک سال‌‌و‌نیم طول می‌کشد. با وجود اعلام این مقام مسئول در وزارت نیرو، پروژه انتقال آب خزر به ارومیه در طرح‌های احیا و نجات ارومیه جایی ندارد؛ زیرا در نشست تخصصی که به همت کمیسیون انرژی اتاق ایران و با حضور رییس ستاد احیای دریاچه ارومیه برگزار شد، برنامه‌های اصلی این ستاد تشریح و مشخص شد که بخش اصلی برنامه‌ها بر صرفه‌جویی آب در داخل حوضه آبریز ارومیه و انتقال آب از سرشاخه‌های زاب و ارس متمرکز شده و قرار است تا سال 97، 75‌درصد دریاچه به منظور جلوگیری از توفان نمک احیا شود.

با انتقال آب خزر به ارومیه مخالفم

در برنامه‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه، انتقال آب از خزر به این دریاچه هیچ جایگاهی ندارد. علت را از عیسی کلانتری، رییس ستاد احیای ارومیه جویا شدیم. وی با صراحت اعلام کرد که انتقال آب خزر به ارومیه در برنامه‌های ما جایی ندارد، اما وزارت نیرو به‌صورت مستقل در حال مطالعه این طرح است.

رییس ستاد احیای ارومیه اضافه می‌کند که این ستاد طرح انتقال آب خزر به ارومیه را رد کرده ‌است اما رییس‌جمهور مستقیما دستور داده تا وزارت نیرو در این باره مطالعه کند.

کارشناسان نگرانی‌های زیادی در ارتباط با تبعات طرح انتقال آب از خزر به ارومیه دارند؛ زیرا معتقدند اضافه شدن آب شور به این دریاچه سبب می‌شود که تراز آب شور و شیرین در سفره‌های آب زیر زمینی تغییر کرده و آب شور دریاچه که به دلیل کاهش برداشت بیش از حد چاه‌ها از سفره‌آب‌های زیرزمینی در حال پیشروی است، زمین‌های اطراف دریاچه را شور کند. اما کلانتری می‌گوید مطالعاتی که ستاد احیای دریاچه ارومیه با مرکز مطالعات بین‌المللی انرژی اتمی با استفاده از مواد رادیواکتیو و نیمه عمر آب‌ها انجام داده، نشان می‌دهد که تبادلات آبی با چشمه‌های آب زیرزمینی در دریاچه ارومیه بسیار کم و در حداقل ممکن است. در نتیجه اضافه شدن آب شور به این دریاچه باعث پیشروی آب شور نمی‌شود. وی تاکید می‌کند که این مطالعات به دقت انجام شده و صحت آنها توسط نهادهای بین‌المللی تایید شده ‌است.

تردید در نتایج طرح انتقال آب خزر به ارومیه

رییس ستاد احیای دریاچه ارومیه تنها مخالف این طرح نیست. علیرضا سجادی، مدیرعامل شرکت سابیر، هم چندان به اجرای این طرح خوشبین نیست.

وی می‌گوید که بسیاری از این مشکلات فعلی به دلیل نبود مدیریت جامع آب در کشور و استانی شدن تصمیم‌سازی‌ها در بخش آب به‌وجود آمده است.

سجادی معتقد است که با استانی‌شدن تصمیم‌سازی‌های آب، هر استانی تلاش کرده که بیشترین میزان آب را به داخل استان خود منتقل کند؛ زیرا این مسئله مصالح استان را تامین می‌کند اما آیا این تصمیمات مصالح کلی کشور را در بر دارد یا خیر، سوالی بی‌پاسخ باقی می‌ماند.

وی تاکید می‌کند که تغییر الگوی کشت در منطقه و وجود چاه‌های غیر‌مجاز زیاد تعادل هیدرولوژیکی سفره‌های آبخوان را به هم زده‌ است. اگر زودتر تدبیری برای احیای این روند اندیشیده نشود، به‌زودی دشت‌های منطقه فرونشسته و دیگر آب در آن نفوذ نمی‌کند.

انتقال آب بدون کاهش مصرف عبث است

برآوردها نشان می‌دهد هزینه انتقال هر متر مکعب آب خزر به ارومیه پنج هزار تومان هزینه در بر دارد. این مسئله سبب می‌شود که بسیاری از کارشناسان با اجرای این طرح مخالف باشند. انوش اسفندیاری، عضو اندیشکده تدبیر آب ایران یکی دیگر از این مخالفان است.

وی می‌گوید که چنین طرحی تاکنون در جهان سابقه نداشته و به نظر می‌‌رسد اجرای آن ریسک بالایی داشته باشد؛ زیرا پس از انتقال آب خزر به دریاچه ممکن است واکنش‌های زنجیره‌ای در منطقه رخ دهد که برای ما ناشناخته است.

اسفندیاری معتقد است که 12 سال انتظار برای اجرای یک طرح، زمان زیادی را از فعالان احیای دریاچه می‌گیرد؛ ضمن آنکه هزینه‌های اجرای طرح نیز بسیار بالا است. وی درباره انتقال آب زاب و ارس به دریاچه ارومیه هم بر این باور است که اگر اجرای این طرح به کاهش مصرف منجر شود تا آب داخل حوضه آبریز به دریاچه ارومیه بریزد، اجرای چنین طرحی مفید خواهد بود؛ در غیر‌این صورت، اجرای آن عبث است.