زباله‌های شهری ثروت‌ساز می‌شوند

بخش «خشک» زباله‌های شهری متشکل از مواد قابل سوختن مانند کاغذ، کارتون، لاستیک، پلاستیک، منسوجات به همراه فلزها و دیگر مواد بوده و بخش‌ «تر» زباله، شامل انواع مواد فاسدشدنی و آلی که به بخش آشپزخانه‌ای زباله معروفند و در ایران حدود 70 درصد از وزن زباله‌ها را تشکیل می‌دهند. منشأ شیرابه زباله نیز از بخش‌تر ناشی شده که معضلات خاص خود را داراست.

بخش خشک زباله را می‌توان با رعایت استانداردهای زیست‌محیطی سوزاند و از گرمای حاصله به روش‌های مختلف جهت تولید برق و انرژی استفاده کرد. بخش‌تر زباله نیز در مخزن‌های دربسته و با شرایط دمایی مناسب (معمولا35 درجه سانتی‌گراد)، مورد هضم بی‌هوازی توسط میکروارگانیسم‌ها قرار گرفته و تبدیل به بیوگاز می‌شود. مواد باقی مانده پس از هضم میکروبی، کود و کمپوست مناسبی جهت گیاهان بوده و عاری از میکروب‌های بیماری‌زا و آلودگی‌های اولیه است.

به‌طور متوسط هر نفر در روز از 500 گرم تا 1500 گرم زباله از خود برجای می‌گذارد که مقدار آن بسته به کشورهای مختلف اعم از توسعه‌یافته، در حال توسعه یا جهان سوم متفاوت است. درواقع کشورهای توسعه‌یافته با مصرف بیشتر، زباله بیشتری نیز تولید می‌کنند. تفاوت در الگوهای مصرف و ثروت اقتصادی و همچنین چگونگی جمع‌آوری و مدیریت آن نیز، نقش چشمگیری در این موضوع ایفا می‌کنند. در حال حاضر رایج‌ترین راه‌حل مدیریت زباله‌ها، ، دفن آنهاست. مشکل اصلی در مورد این لندفیل‌هایی که در سرتاسر جهان اجرا می‌شوند این است که فضای موجود در حال اتمام است. آخرین لندفیل در منطقه نیویورک بزرگ در سال 2001 بسته شده است و اکنون روزانه 12500 تن زباله‌های این شهر به‌وسیله کامیون، قایق و قطار، به خارج از ایالت حمل می‌شوند. شهرداری لندن سالانه 20میلیون تن زباله شهری خود را به 18 لندفیل در مکان‌های مختلف که در حال پر شدن است، می‌فرستد. در سال 2011، دوسوم از شهرهای چین را زباله فرا‌گرفته و میلیون‌ها تن زباله به‌صورت غیر‌بهداشتی در این شهرها دفن می‌شدند و یک‌چهارم شهرها، دیگر جایی برای دفن زباله نداشتند.

در كشور ما نیز براساس برآوردهای انجام شده درحال حاضر روزانه حدود 7هزار تن زباله شهری درتهران، 2هزار تن در مشهد و هزار و صد تن در شیراز و حدود هزار و 200تن در اصفهان تولید می‌شود. سرانه تولید زباله در ایران حدود 658 گرم در روز یا 240 کیلوگرم در سال است و با احتساب جمعیت 76 میلیون نفری ایران، روزانه حدود 50 هزار تن زباله شهری در کشور تولید می‌شود. این حجم كلان زباله‌ها علاوه بر اثرات سوء زیست‌محیطی، مشكلات شهرداری‌ها و مراكز بهداشتی را به‌دنبال دارد. البته شاید در وهله اول دفن زباله‌های شهری در کشور ما گزینه آسان و راحتی به نظر بیاید، ولی باید توجه داشت که حتی اگر راحت‌ترین گزینه را برای امحای زباله انتخاب کردیم، باید آن را به‌صورت حساب شده و کاملا مهندسی، به انجام برسانیم.

درواقع با اجرای لندفیل مهندسی، ابتدا کف ترانشه‌های حفر شده جهت دفن زباله، با لایه‌های نفوذ‌ناپذیر پوشانده شده تا پس از دفن زباله‌ها، شیرابه‌های مترشحه از آنها، با نفوذ به لایه‌های زمین، موجب آلودگی آب‌های زیرزمینی نشوند. به دلیل اینکه ترکیب زباله از انواع و اقسام مواد دورریز تشکیل یافته و وجود فلزات سنگین مثل آرسنیک، سرب و غیره و ترکیبات شیمیایی و میکروبی خطرناک در تمام زباله‌های شهری وجود دارد، بنابراین رسیدن شیرابه زباله‌های شهری به منابع آب‌های زیرزمینی یا روان‌آب‌های سطحی می‌تواند هم آب‌های آشامیدنی را تحت اثر خود قرار داده و هم آب‌های کشاورزی که برای آبیاری محصولات کشاورزی که پس از برداشت به مصرف انسان و دام می‌رسند را آلوده کند. مصرف محصولات کشاورزی و دامی که وجود فلزات سنگین در آنها از حد مجاز، بالاتر باشد، خطر ابتلا به سرطان‌های مختلف، مخصوصا سرطان معده را بالا می‌برد.

پس از اجرای چنین تمهیداتی می‌توان ترانشه‌های مختلف جهت دفن اصولی زباله‌ها حفر کرده و پس از تخلیه زباله‌های شهری، به‌صورت روزانه باید روی آنها لایه‌ای خاک پوشانده شود تا برای روز بعد، از انتشار آلودگی جلوگیری به عمل آید. بعد از سه الی چهار سال، بخش آلی زباله‌ها در اثر محبوس شدن در زیر هزاران تن خاک و زباله‌های دیگر، مورد هضم میکروارگانیسم‌ها بی‌هوازی قرار گرفته و به‌تدریج عمل پوسیدن و انتشار بیوگاز روی آنها اتفاق می‌افتد و می‌توان با حفر چاهک‌های مختلف و لوله‌گذاری در آنها، بیوگاز متصاعد شده از زباله‌ها را جمع‌آوری کرده و در موتورژنراتورهای بیوگازسوز، جهت تولید برق و انرژی مورد مصرف قرار داد. لازم به یادآوری است، زمین‌های که برای دفن زباله در نظر گرفته می‌شوند، تا 400 سال امکان کشاورزی نداشته و خطر نشت شیرابه زباله‌ها به‌شدت آنها را تهدید می‌کند. بنابراین باید راهکارهای بهتری جهت تبدیل زباله‌ها به مواد بی‌خطر پیدا کرد.

یکی دیگر از روش‌های امحای زباله به همراه استحصال انرژی از آن، سوزاندن زباله با لحاظ استانداردهای زیست‌محیطی است. سوزاندن زباله به روش احتراق مستقیم و کسب حرارت از آن، توده‌سوزی (mass burn) نام دارد. به روشی که در آن با سوزاندن زباله، حجم و وزن آن کاهش یابد و زباله تبدیل به ماده‌ای بی‌خطر شود زباله‌سوزی گویند. امروزه بیشتر از نصف نیروگاه‌های زباله‌سوز دنیا به‌وسیله این روش، زباله را بدون تفکیک و فقط با جدا کردن فلزات، شیشه و اجزای غیرقابل سوختن، در کوره‌های مخصوص، همراه با یک‌ سوخت استارتر می‌سوزانند.

در کشور ما شهرهای ساحلی دریای خزر و خلیج‌فارس برای دفن زباله‌های شهری کمبود زمین و محل دفن دارند، در بسیاری از نقاط شمالی کشور در صورت حفر زمین، پس از چند متر به آب می‌رسیم، بنابراین با توجه به آلودگی‌های ناشی از رها‌سازی زباله‌ها در طبیعت، احداث نیروگاه‌های زباله‌سوز می‌تواند هم معضلات مربوط به زباله‌های شهری را از بین برده و هم در جهت تولید برق و انرژی پاک گام بردارد.

* کارشناس گروه اقتصاد کلان دفتر توسعه صادرات و خدمات فنی و مهندسی