خاک هم به خاک افتاد

مـؤسـسـه پـژوهـش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهاد‌کشاورزی، در یک بررسی اجمالی از وضع موجود منابع خاکی و تحلیل شرایط خاک کشاورزی ایران، گزارشی از روند تخریب و فرسایش خاک در کشور را ارائه کرده است. بر پایه این آمارها، از مجموع 5/118 میلیون هکتار از منابع خاکی کشور، 8/6 میلیون هکتار در وضعیت بحرانی فرسایش قرار دارد و 8/44 میلیون هکتار با فرسایش بسیار زیاد، 43 میلیون هکتار فرسایش زیاد، 9/4 میلیون هکتار فرسایش متوسط و تنها 19 میلیون هکتار هم با شرایط فرسایش کم روبه‌رو هستند.

یک مدیر ارشد وزارت جهاد کشاورزی به «فرصت امروز» گفت: در مقایسه با دشواری‌های حاکم بر آب و خاک کشور باید تصریح کرد که خاک ایران وضعیت بدتری از منابع آب دارد و آسیب‌هایی که این مسئله وارد خواهد کرد از مسئله آب بیشتر خواهد بود. سال 2015 در حالی به پایان می‌رسد که از سوی سازمان ملل سال بین‌المللی خاک نام‌گذاری شده بود.

شعار  «خاک سالم برای زندگی سالم» و رسیدن به امنیت غذایی و مبارزه با پدیده تغییر اقلیم و تضمین توسعه پایدار، نیازمند خاک سالم است. بر پایه گزارش‌های سازمان ملل تاکنون یک سوم از خاک‌های جهان تخریب شده و در صورت ادامه این روند تا سال 2050 سرانه زمین قابل کشت به یک‌چهارم میزان آن در سال 1960 کاهش می‌یابد.

تهدید منابع خاک و آب

براساس آمارها، وسعت خاک‌های زهدار که بیشتر در اراضی پایاب سدها تشکیل می‌شوند، تنها در 23 سال از 16‌هزار هکتار به 700 هزار هکتار رسیده و دلیل اصلی آن مدیریت نادرست آبیاری در کشور است. با نگاهی به وضعیت فرسایش خاک در ایران که میزان رسوب‌دهی رودخانه‌ها نزدیک به 350‌میلیون تن در سال  (8/2 تن در هکتار و با در نظر گرفتن بار کف رودخانه‌ها و دریاچه سدها، بیش از 3 تن در هکتار) است، فرسایش شدید منابع خاک در حوضه‌های آبخیز گویای واقعیت تلخ دیگری پس از بحران آب است.

عواملی که بحران را تشدید می‌کنند

وجود نمک‌های محلول اضافی یا شوری، وجود گچ، فقر مواد آلی و عناصر غذایی، آلوده بودن منابع خاک کشاورزی، وجود کربنات کلسیم یا آهک، اثرات اقلیمی، خرده مالکی زمین‌های کشاورزی و رطوبت و زهدار بودن از جمله چالش‌های اصلی منابع خاکی کشور است.  به این موارد نقاط ضعف دیگر را هم باید افزود که منجر به روند فزاینده فرسایش خاک در کشور شده است.

نبود مدیریت واحد و سیاست‌گذاری متمرکز و کلان در بخش خاک، ضعف در ساختارهای اجرایی و کمبود نیروی متخصص و کاردان دولتی، نبود اعتبار‌های مورد نیاز با توجه به حجم عملیات اجرایی، نداشتن سیاست‌های هدایتی و حمایتی در بخش کودهای آلی و بیولوژیک و جایگزین کردن آن با مصرف بی‌رویه کودهای شیمیایی، تصمیم‌گیری‌های یک‌جانبه در اجرای طرح‌های خاک بدون نظرخواهی از کشاورزان، مدیریت نادرست و ناپایدار خاک، اعمال روش‌های نادرست آبیاری و روش‌های غلط کشاورزی، کاهش بهره‌وری از زمین‌های کشاورزی و خرد شدن اراضی و رعایت نکردن اصول فنی در مراحل کاشت، داشت و برداشت.

قانون جامع خاک نداریم

در مجموع تمامی عوامل و شرایط نشان می‌دهد که هر روز منابع خاک و آب کشور محدودتر می‌شود و همچنان از قانون جامع خاک در کشور بی‌بهره هستیم. نبود مدیریت بهینه در استفاده از منابع خاک، شفاف نبودن مسئولیت و وظایف دستگاه‌های مربوط، نبود ردیف‌های اعتباری مستقل در بودجه سنواتی برای خاک و رعایت نکردن اصول حفظ منابع خاک کشاورزی در طراحی نقشه‌های جامع تفصیلی شهرها و هادی روستاهای کشور گواه این مدعاست.

فرسایش خاک در مازندران بیشتر است

دکتر رمضان طهماسبی، استاد دانشگاه و کارشناس آبیاری و زهکشی، در گفت‌و‌گو با «فرصت‌امروز»، با اشاره به افزایش وسعت خاک‌های زهدار در زمین‌های کشاورزی، علت اصلی آن را وجود آب اضافه بر ظرفیت زهکشی خاک می‌داند و می‌گوید: زهکشی خاک به دو روش عمودی یا افقی به صورت طبیعی یا مصنوعی انجام می‌شود. بیشترین میزان خاک‌های زهدار که منجر به فرسایش خاک می‌شود در کشور ما در استان مازندران است. در حدود 250 هزار هکتار از اراضی کشاورزی این استان نزدیک به 150 هزار هکتار آن دارای خاک زهدار است.

این کارشناس ارشد آبیاری و زهکشی می‌افزاید: برای جلوگیری از فرسایش خاک و هدر رفت منابع آبی در کشورها زهکشی انجام می‌شود که این وظیفه بر‌عهده دولت‌هاست. در ایران نیز در سال‌های اخیر در برخی مناطق طرح‌های زهکشی در دست انجام است اما به دلیل نبود منابع مالی لازم و به موقع، کشاورزان از نتایج این طرح‌ها آگاه نمی‌شوند و اعتماد نمی‌کنند.

البته دولت طرحی را در دست اجرا دارد که حدود یک میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی را زهکشی کند.طهماسبی ابراز امیدواری می‌کند: ما به دوره پسابرجام و بازگشت سرمایه‌ها به کشور امیدوار هستیم.به شرط اینکه دولت دست‌کم 5 میلیارد دلار از این سرمایه‌ها را در اختیار بخش کشاورزی قرار دهد و با برنامه‌های جامع سه تا پنج ساله می‌توان تمامی زمین‌های کشاورزی را زیر طرح زهکشی قرار داد.
حمید امیرسیدی، کارشناس و پژوهشگر ارشد کشاورزی در‌خصوص دلایل فرسایش خاک در زمین‌های

زراعی به «فرصت‌امروز» می‌گوید: در سال‌های اخیر همزمان با افزایش محصولات کشاورزی، سطح زیر کشت در کشور نیز توسعه‌یافته و فرسایش خاک هم شدت بیشتری پیدا کرده است. برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی، ارزان بودن قیمت آب و برق در بخش کشاورزی، کشاورزان را به برداشت بیشتر از منابع خاکی و آبی ترغیب کرده و در پی آن فرسایش خاک هم شدت گرفته است.

یارانه آب به بخش کشاورزی توجیه ندارد

وی تصریح می‌کند: یارانه‌ها مشکل اصلی بخش کشاورزی است که باعث شده تا بهره‌وری تولید بسیار پایین باشد و از سوی دیگر اراضی و منابع طبیعی بیشتری زیر کشت بروند و فرسایش خاک هم یکی از پیامدهای پرداخت یارانه‌ها به آب و برق در بخش کشاورزی است.در شرایطی که منابع خاک و آب کشور در بحران قرار دارد، آب و برق ارزان برای کشاورزی و بیرون کشیدن آب از اعماق زمین و تخریب منابع خاک و آب هیچ توجیهی ندارد.

هزینه کردن از جیب مردم برای خرید تضمینی محصولاتی که در انبارها می‌پوسد یا نابود می‌شوند، نه تنها بهره‌وری نیست، بلکه بی‌معنا است. امیرسیدی تأکید می‌کند: مدیریت نادرست آب و آبیاری چنان نابسامان است که دولت حاضر است کمک بلاعوض 2هزار میلیاردی برای سیستم‌های نوین آبیاری بپردازد تا برای افزایش سطح زیر کشت و تخریب منابع خاک و آب به کار گرفته شود.

راهکارهایی برای جلوگیری از فرسایش خاک

افزایش سرمایه‌گذاری در مدیریت پایدار منابع خاک، حفظ کاربری اراضی کشاورزی و پایداری تولید، نظارت جامع بر منابع خاک و پایش ویژگی‌های خاک‌های کشاورزی، تهیه نقشه استعداد کاربری، قابلیت و تناسب اراضی، تهیه نقشه کاداستر، ایجاد سامانه اطلاعات ملی منابع خاک، جایگزینی روش‌های سنتی و بهره‌برداری پایدار از خاک، فرهنگ‌سازی و ارتقای دانش عمومی جامعه در رابطه با جایگاه و اهمیت خاک، افزایش کیفیت و کمیت تولید در واحد سطح و تدوین استانداردها و قوانین حقوقی در زمینه خاک از جمله راهکارهایی است که کارشناسان برای جلوگیری از روند فرسایش خاک در کشور ارائه می‌دهند.