تشکیل 800 گشت بازرسی منابع آب در سراسر کشور

افت بیش از حد سطح سفره‌ آب‌های زیرزمینی، زمینه پیشروی آب شور را فراهم کرده‌است. شورابه‌های استخراج شده از زیر زمین که با استفاده از پمپ‌های آب از اعماق 120 متری به سطح مزرعه می‌رسند، راندمان تولید در بخش کشاورزی را به‌شدت کم کرده‌است. این آب‌ها خاک را شور می‌کنند و امکان ادامه تولید و حیات در مناطق مختلف ایران را از ساکنان آنها سلب می‌کنند. برای مقابله با این روند مخرب، به دنبال تدوین طرح تعادل بخشی دشت‌ها، 800 گشت بازرسی منابع آب تشکیل شده که از این پس برداشت غیر‌مجاز از منابع آب زیرزمینی را کنترل کنند.

جواد میبدی، مدیرکل دفتر نظام‌های بهره‌برداری و حفاظت آب و آبفا در گفت‌وگو با «فرصت‌امروز» با اشاره به اینکه 800 گروه گشت و بازرسی طی سه تا چهار ماه گذشته از طریق برگزاری مناقصه تشکیل شده‌است، ایجاد چنین ساختارهایی را عامل موثری برای جلوگیری از اضافه برداشت منابع آب زیرزمینی اعلام می‌کند. وی ادامه می‌دهد: در برنامه ششم قرار است 11 میلیارد متر مکعب از برداشت منابع آب زیرزمینی کم شود. به همین دلیل از دو ماه پیش که اعتبارات طرح تعادل بخشی دشت‌ها به این طرح اختصاص یافت، اقدامات اجرایی در این رابطه آغاز شد.

میبدی تاکید می‌کند: با بستن چاه‌های غیر‌مجاز، نصب کنتور هوشمند روی چاه‌ها و جلوگیری از اضافه برداشت، همچنین کاهش میزان مجاز برداشت چاه‌های پروانه‌دار در برخی مناطق، استفاده از تشکل‌های آب بران و مردم که متوجه اثرات مخرب افت سطح آب‌های زیرزمینی شده‌اند، در دستور کار وزارت نیرو قرار دارد. وی ادامه می‌دهد: با اجرای این سیاست‌ها طی پنج سال آینده نه تنها شاهد حفر چاه‌های غیرمجاز جدید نخواهیم بود بلکه از تعداد چاه‌های موجود هم کاسته می‌شود.

شوری آب و کاهش تولید کشاورزی

براساس آمارهای رسمی وزارت نیرو تعداد چاه‌های مجاز کشور 437 هزار و 271 حلقه و چاه‌های غیر‌مجاز 103 هزار و 700 حلقه است. تعداد چاه‌ها در 15 سال منتهی به 89- 1388، 61/9 درصد و از نظر تخلیه 25/2 درصد رشد یافته است. اما با وجود افزایش تعداد چاه‌ها در برخی مناطق دیگر آبی برای برداشت از منابع زیرزمینی وجود نداشته است. در چنین شرایطی بسیاری از چاه‌های کشاورزی خشک و غیر‌قابل استفاده شده‌اند.

عیسی کلانتری، مشاور معاون اول رئیس‌جمهور در امور آب هم در گفت‌وگو با «فرصت‌امروز» به این معضل اشاره می‌کند. وی می‌گوید: میزان بارندگی در کشور از 247 میلیمتر به 240میلیمتر کاهش یافته و در شرایطی که آبی وجود ندارد، بسیاری از زمین‌های کشاورزی مسلوب‌المنفعه شده‌اند. کلانتری اضافه می‌کند: افت بارش و کاهش پوشش گیاهی مراتع تغذیه منابع آب زیرزمینی را با مشکل مواجه کرده‌، اما در برنامه ششم به این نکته توجهی نشده‌است. 

وی تاکید می‌کند: برای حل مشکل آب زیرزمینی باید پوشش گیاهی مراتع احیا شود. این مسئله از اولویت‌های بخش خصوصی نیست و دولت باید برای آن برنامه داشته باشد. مشاور معاون اول رئیس‌جمهور اضافه می‌کند: آب شور بی‌کیفیت در اختیار بخش کشاورزی قرار می‌گیرد اما هیچ کس نمی‌گوید این آب شور چه‌قدر در میزان تولید بخش کشاورزی تاثیرگذار است.

در شرایطی که کشور با بحران آب مواجه است، مجلس طرحی را در دست تصویب دارد که آب را برای محصولات استراتژیک رایگان می‌کند. چنین سیاستی بدون شک برداشت از منابع آب زیرزمینی را افزایش می‌دهد. افزایش برداشت از این منابع قطعا زمینه پیشروی آب شور حاشیه کویرها به سمت مخازن آب شیرین زیر زمین را فراهم کرده و سبب می‌شود، پمپ‌های آب که با صرف مقدار زیادی انرژی آب را به سطح زمین می‌رسانند، مایعی بی‌کیفیت تحویل کشاورز دهند. این آب شور خاک حاصلخیز را تخریب کرده و ادامه تولید در آن را غیر‌ممکن می‌کند.

در مقاله‌ای با عنوان «بررسی اثر پیشروی آب شور بر کیفیت آب آبیاری و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک تحت کشت پسته منطقه سیرجان» که در فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست منتشر شده تبعات پیشروی آب شور در زیر زمین به روی باغات پسته بررسی شده‌است. براساس این مقاله میزان تولید پسته در اراضی که با پیشرفت شدید آب شور مواجه هستند، 300 کیلوگرم در هکتار کاهش یافته است. این مسئله تولید پسته در بخشی از سیرجان را غیر‌اقتصادی کرده و زمینه خشک شدن باغات را فراهم کرده‌است. تولید پسته در باغاتی که با پیشروی آب شور مواجه نبودند، حدود 1500کیلوگرم در هکتار است.

تشدید حفاظت از منابع آب زیرزمینی

کاهش محصول تنها نتیجه فشار بر منابع آب زیرزمینی نیست. افت سطح آب در آبخوان‌ها زمینه فرونشست دشت‌ها را فراهم می‌کند. ضمن آنکه تغذیه منابع آب سطحی چشمه‌هایی را که از زیر زمین می‌جوشند، متوقف می‌کند. علیرضا مساح بوانی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در نشست «بررسی آسیب‌پذیری بخش‌های مختلف کشور از تغییر اقلیم در سال‌های آتی» پیش‌بینی کرد: در آینده نزدیک از 30 حوضه آبریز کشور حدود 25 حوضه با کاهش روان‌آب سطحی مواجه می‌شوند. کاهش روان‌آب بیشتر در استان‌های خوزستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و اصفهان رخ می‌دهد. کاهش روان‌آب سطحی بر تغذیه منابع آب زیرزمینی هم تاثیرگذاشته و در آینده‌ای نه چندان دور با افت شدید سفره آب‌های زیرزمینی مواجه خواهیم شد.

جهانگیر حبیبی، معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت مدیریت منابع آب در گفت‌وگو با «فرصت امروز» کاهش منابع اعتباری را عاملی برای کاهش نظارت بر برداشت‌های غیرمجاز از منابع آب زیرزمینی اعلام می‌کند. وی اضافه می‌کند: استفاده از بخش خصوصی برای حفاظت از منابع آب در قالب گشت‌های بازرسی از سال 84 در دستور کار شرکت مدیریت منابع آب قرار داشت اما به دلیل کاهش منابع مالی این بخش، تعداد گروه‌های بازرسی تشکیل شده به 200 گشت کاهش پیدا کرد. اما با تخصیص اعتبارات گشت‌های بازرسی مجددا احیا و دقیقا 799 گشت در سراسر کشور برای کنترل برداشت از منابع آب تشکیل دادیم.

حبیبی وسعت دشت‌ها، بحرانی بودن یا نبودن وضعیت منابع آب زیرزمینی در حوضه آبریز، طول رودخانه‌های جاری در هر حوضه آبریز، وسعت استان، تعداد تاسیسات در دست بهره‌برداری آب و غیره را عوامل تاثیرگذار در تعیین تعداد گشت‌های هر استان اعلام می‌کند. به گفته وی، شرکت‌های خصوصی که پیش از این نیز سابقه فعالیت در زمینه نظارت بر منابع آب را داشته‌اند، از طریق مناقصه وظیفه نظارت بر برداشت از منابع آب و کنترل حفر چاه‌های غیر‌مجاز را به عهده می‌گیرند. حبیبی می‌گوید: اعتبارات پرداختی به شرکت‌ها از محل منابع طرح تعادل‌بخشی دشت‌ها تامین می‌شود.

با توجه به پیش‌بینی‌های انجام شده در زمینه بروز مشکل بیشتر برای منابع آب زیرزمینی وزارت نیرو بخشی از بودجه‌های کنترل آب سطحی خود را به منابع آب زیرزمینی اختصاص داده‌است. جواد میبدی، مدیر کل دفتر نظام‌های بهره‌برداری وزارت نیرو به «فرصت امروز» می‌گوید: در گذشته اعتبارات طرح تعادل بخشی دشت‌ها 25 میلیارد تومان بود و امسال اعتبارات این بخش به 325میلیارد تومان رسیده‌است. وی تاکید می‌کند: افزایش اعتبارات منابع آب زیرزمینی به مفهوم تغییر رویکردهای وزارت نیرو است و این وزارتخانه با کم کردن اعتبارات سدسازی، منابع مالی حفاظت از آب زیرزمینی را تامین کرده‌است.

* ارتباط با کارشناس: leilamargan2008@gmail.com