بحران آب ما را با خود خواهد برد

«باید در باره آب گفت‌و‌گو کنیم»، شعار سلسله نشست‌هایی است که اندیشکده تدبیر آب ایران با همكاری انجمن جامعه‌شناسی ایران، انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات و همچنین مرکز بـــررسی‌هــای استـــراتژیک ریاست‌جمهوری از نیمه‌دوم سال گذشته برگزار کرده است. ششمین نشست تخصصی «آب، فرهنگ و جامعه» با عنوان نقش باورها، ارزش‌ها و سرمایه اجتماعی در حکمرانی آب، در چارچوب این سلسله جلسات با حضور محسن رنانی (استاد اقتصاد دانشگاه اصفهان)، غلامرضا غفاری (استاد علوم اجتماعی دانشگاه تهران)، حسین ایمانی جاجرمی (استاد علوم اجتماعی دانشگاه تهران و احمد فیروزآبادی (استاد علوم اجتماعی دانشگاه تهران) برگزار شد.

برگزارکنندگان این نشست با توجه به اهمیت موضوع بحران آب و پیامدهای ناشی از آن، اقدام به بررسی ابعاد مختلف بحران آب در ایران کرده‌اند تا با مشخص شدن ابعاد مختلف، گفتمان‌سازی برای سیاست‌گذاری راهبردی در این حوزه تقویت شود. سهم و نقش ارزش‌ها، باورها و سرمایه اجتماعی در حکمرانی آب و اینکه چگونه می‌توان باورها و ارزش‌ها را به هنجار تبدیل کرد، تاثیر و سهم مناسبات اجتماعی ناکارا، نزاع‌های کور اجتماعی، قومی، قبیله‌ای و محلی در مقوله حکمرانی آب و راهکارها و سیاست‌های بهبود سرمایه فرهنگی و اجتماعی در دستیابی به حکمرانی مطلوب آب از جمله موارد مطرح شده در این نشست بود.

تخریب تعادل پایدار 3هزارساله

محسن رنانی، استاد اقتصاد دانشگاه اصفهان، در نشست «آب، فرهنگ و جامعه»، این عنوان را نوعی نعل‌وارونه دانست و افزود: این عنوان یعنی متهم کردن مردم، جامعه و فرهنگ. در حالی که مردم خود قربانی این حادثه هستند، حالا آنها را مورد اتهام قرار می‌دهیم که فرهنگ و الگوی مصرف را اصلاح کنند. اگر الگوی مصرف در جاهایی هم خراب است، حکمرانان عامل آن بوده‌اند. وی افزود: مردم 3هزار سال منابع آب را مدیریت کردند و با کم‌آبی و خشکسالی کنار آمدند و به‌تعادل پایدار در منابع آب دست یافتند. امروزه گراف‌ها نشان می‌دهد که متوسط بارش در کشور کاهش محسوسی نداشته و آسمان هم جفا بر ما نکرده اما مدیریت ناکارآمد دولتی آب تمام تدابیر 3 هزار ساله را بر باد داد. با آتش آب نباید بازی کرد.

متهمان مدعی شده‌اند

استاد اقتصاد دانشگاه اصفهان اظهار کرد: همان کسانی که متهم اصلی هستند، امروز مدعی شده‌اند در حالی‌که جامعه، مردم و فرهنگ قربانی اصلی هستند. ما هم قبول داریم که بحث فرهنگ مهم است و باید آن را جدی گرفت اما مگر فرهنگ مصرف مردم چقدر تغییر کرده است؟ مردم حتی اگر تا 50 درصد صرفه‌جویی کنند تنها 4 درصد در کل مصرف تغییر ایجاد می‌شود. وی تاکید می‌کند: ما در معرض این هستیم که تا پنج سال آینده جنگ آب شروع می‌شود البته از همین حالا هم شروع شده منتها اخبارش منتشر نمی‌شود. سیاست‌های غلط و حکمرانی نادرست ما را به اینجا رسانده و متهم اصلی باید اصلاحات را از خودش شروع کند. با نگاه به چهار سطحی که ویلیامسون طراحی کرده، یک سطح، سطح بنیادی و پایداری است. این سطح بین 100 تا هزار سال طول می‌کشد تا متحول شود. بنابراین سیاست‌گذاری در این سطح خیلی پاسخگو نیست.

رنانی ادامه می‌دهد: سطح بعدی، سطح دولت نهادی است که دیوانسالاری حکومتی در آن وجود دارد و اصلاح آن از 10‌تا‌100 سال به درازا می‌کشد. سطح سوم، سطح حکمرانی است. رویه‌های اجرایی و شیوه‌های بازی است. قانون را نوشتیم ولی چگونه بازی می‌کنیم یا اجرایی می‌کنیم؟ قانون هست اما چگونه اجرا می‌شود؟ سطح چهارم نیز تخصیص منابع است. اینکه از کجا مالیات بگیریم و به کجا یارانه بدهیم یا ندهیم.

مردم مدیریت بلدند اگر حاکمان دخالت نکنند

وی تمام مشکلات ما در 30 سال گذشته را در دو سطح آخر می‌داند و می‌افزاید: نمی‌توانیم برای اصلاح به دو سطح بالاتر که زمان زیادی نیاز دارد برگردیم. فرهنگ بین نسلی تغییر می‌کند یا سطح دوم که بالاتر از 10 سال زمان می‌برد تا متحول شود. شکی نیست که فرهنگ باید اصلاح شود یا تغییر کند. در مسئله آب اگر تمام مردم بسیج شوند و مصرف را تا نصف کاهش دهند هم روند موجود هیچ تغییری نخواهد کرد. چند دهه یک حکمرانی غلط در حوزه آب اعمال شده است. ابتدا باید این نظام متوقف و اصلاح شود تا مردم ببینند که حکمرانان سیاست‌های خود را تغییر می‌دهند و سپس همراهی کنند. اما در چنین شرایطی امروز مقامات به مردم می‌گویند که روش‌های مصرف را اصلاح کنید! مردم بلدند چگونه مصرف کنند به شرطی که شما آن را خراب نکنید. ما بلد هستیم منابع آب را مدیریت کنیم اگر شما مداخله نکنید.

این استاد دانشگاه می‌گوید: در حوزه آب حکمرانی یا ساز‌وکارها در 30 سال گذشته آنچنان بد بوده که ما را به اینجا رسانده است. اکنون هم حکمرانی شیوه غلط دیگری را دنبال می‌کند و آن لاپوشانی مسئله است. یعنی هنوز حاکمان و سیاست‌گذاران نپذیرفته‌اند که ما در آستانه بحران و سقوطیم. بحران آب از انرژی هسته‌ای و جنگ یمن بسیار جدی‌تر است. بحران آب ما را می‌برد، بحران آب ما را آب می‌کند. وی تصریح می‌کند: اگر این نظام حکمرانی ضربه‌خوری داشته باشد، از آب است. آب صحنه جنگ این روزهاست. فکر می‌کردم روزی دچار جنگ مذهبی شویم اما پیش از آن وارد جنگ آب خواهیم شد. جنگ خانه به خانه هم شروع می‌شود چنانچه جنگ استانی الان شروع شده و جنگ بین کارشناسان نیز آغاز شده است. نزاع میان مقامات هم از چند سال پیش آغاز شده بود. اکنون شدت مسئله زیاد نیست اما به‌زودی شدت می‌گیرد.

رنانی می‌افزاید: به نظر می‌رسد حکومت و نظام حکمرانی به‌ویژه در آب اکنون که به نقطه بحران رسیده‌اند و تصمیم گرفته‌اند مسئله را لاپوشانی ‌کنند. ضرورت و نیاز ما این است که حکمرانان متوجه بحران شوند که یا متوجه نیستند یا خودشان را به بی‌خبری زده‌اند. مهم‌ترین بحران ما این است که حکمرانان گویا نمی‌دانند که در بحران هستیم. در آب هم مانند سایر مسائل در حد توصیه و موعظه بسنده می‌کنند و اجازه گفت‌و‌گوی جدی را نمی‌دهند. همچنان به‌گونه‌ای مدیریت می‌کنند که انگار هیچ اتفاقی نیفتاده و همه در امن و امان به‌سر می‌برند. وی تاکید می‌کند: جراحی لازم داریم. نمی‌گوییم دنبال مقصر بگردیم و اعلام کنیم اما واقعیت‌ها را باید به مردم گفت. این شیوه حکمرانی، یک شیوه رودربایستی است. نظام ما در حوزه‌های سیاسی بسیار جدی است اما در حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی بسیار ترسو است و مراعات می‌کند. در حوزه‌های اجتماعی بسیار دست به عصا راه می‌رود. نمونه آن حذف یارانه 10 میلیون پولدار است که پس از چند ماه جرأت نمی‌کند آن را انجام دهد. در نظام قانونی اگر رودربایستی داشته باشد و قاطعانه عمل نکند، نمی‌شود. باید واقعیت‌ها را دید و به مردم گفت. مردم را آگاه کرد و در یک جاهایی هم از آنها پوزش خواست و کمک گرفت. 

استاد اقتصاد دانشگاه اصفهان، حکمرانان را دچار پوپولیسم افراطی می‌داند و می‌گوید: همه می‌خواهند مردم هورا بکشند و تشویق‌شان کنند. گفت‌و‌گو تا جایی تحمل می‌شود که وارد نقد نشود. نظام تربیت هم به پوپولیسم افراطی دچار شده و هر رییس‌جمهوری که به سفر استانی می‌رود یک قولی می‌دهد و می‌آید. با کدام نظام کارشناسی به مردم قول می‌دهند؟ تا مردم را می‌بینند دچار هیجان می‌شوند.رنانی، خطرناک‌ترین شیوه حکمرانی را مصوبه‌های استانی می‌داند و می‌افزاید: اینکه روسای جمهوری در مسافرت قانون تصویب کنند در حالی که هیچ نظام کارشناسی و اطلاعاتی کنارشان نیست، بدترین شیوه حکمرانی است. کنار تریبونی که مردم هورا می‌کشند (قانون) تصویب‌کردن خطرناک است. خطاها باید گفته شود و در موضوع آب کل نظام سیاسی از دولت موسوی تا روحانی همه خطا کرده‌اند. همه دست به دست هم داده‌اند تا به اینجا رسیده‌ایم.

مرگ و زندگی ایرانیان در آب خلاصه می‌شود

حسین ایمانی جاجرمی، استاد علوم اجتماعی دانشگاه تهران، با اشاره به پایه‌های تمدن آبی ایران، می‌گوید: آبادی و آبادانی در فرهنگ و تمدن ایران بر پایه آب بوده و همواره یک منبع طبیعی مبنای زندگی ایرانیان قرار گرفته است. اگر زندگی در فلات ایران شکل گرفته به دلیل وجود آب و علم شیوه‌های انتقال آن بوده است. وی تصریح می‌کند: همان‌گونه که زندگی در ایران بر پایه آب شکل گرفته، اگر بخواهیم نابود هم شویم مانند قوم سومر و بابل، از بی‌آبی نابود می‌شویم و شوربختانه این نابودی شروع شده است. اکنون در استان‌های جنوب شرقی کشور آوارگان آبی داریم و انتظار می‌رود در سایر مناطق مانند حوضه‌دریاچه ارومیه نیز این اتفاق بیفتد.

قیمت‌گذاری روی منابع آبی فاجعه است

این استاد دانشگاه، در خصوص ارزش‌ها و اصول در سطح کلان می‌گوید: باید ببینیم ارزش‌ها و اصول ما در سال 94 چیست؟ برخلاف شعارها و نمایش‌ها، ما به‌شدت مادی هستیم و همه چیز را با پول می‌سنجیم، مانند فروش برخی قوانین در سطح شهر که بسیار خطرناک است و نشان از عمق فاجعه‌ای وحشتناک می‌دهد. ما وارد فرآیندی شدیم که همه چیز را قیمت‌‌گذاری و کالایی می‌کنیم. البته چنین کاری را با منابع آبی‌مان نیز کرده‌ایم. ایمانی تصریح می‌کند: انسان کلانشهری، نسبت به حوادث و اتفاقات اطراف خود احساساتش را از دست داده و نسبت به مسائل اجتماعی هم بی‌تفاوت شده است. همه اینها نشان از فجایع است و این ارزش‌ها و اصول در نخستین سطح است که باید به آن بپردازیم.

اصلاح ساختار در کنار نقد ارزش‌ها

وی سطح دوم را در سیاست‌گذاری‌ها دانسته و می‌گوید: سیاست‌ها براساس ارزش‌ها و اصول تدوین می‌شوند و این عرصه کمتر مورد نقد و توجه قرار گرفته است. معمولا زمانی در خصوص سیاست صحبت می‌کنیم که دیگر کار از کار گذشته و سیاست مراحل تدوین را طی می‌کند. در این مرحله هزینه برخورد با آن بالاست. البته دستگاه‌های دولتی و سازمان‌ها می‌توانند پیش از تدوین سیاست‌ها، نقش مهمی ایفا کنند. در بحث آب هم قبل از اینکه سیاستی تدوین شود باید ابتدا به بحث گذاشته شود. بحث پیرامون سیاستی که تدوین نشده هزینه‌ای هم ندارد اما در کشور ما رایج نشده است. برخی سیاست‌ها پشت درهای بسته تدوین می‌شود و افراد تصمیم‌گیر شاید نیت‌شان هم خیر باشد اما با خطاهایی روبه‌رو می‌شوند که باید از خرد جمعی بهره ببرند.

ایمانی با اشاره به ساختارهای اداری و ملی کشور، اظهار می‌کند: این ساختارها بخشی‌نگر است و هر بخشی به خودش فکر می‌کند بدون آنکه به بخش‌های دیگر کاری داشته باشد. شهرداری‌ها، بخش مسکن و ساختمان، نیرو و آب و... بدون توجه به سایر بخش‌ها هر یک سیاست‌های خود را اجرا می‌کنند؛ بنابراین اصلاح ساختارهای اداری در کنار نقد ارزش‌ها گام بعدی است که باید برداریم.

آب یک کالای عمومی است

احمد فیروزآبادی، استاد علوم اجتماعی دانشگاه تهران نیز رویکرد سخنرانی خود را بر محور جایگاه آب در فرهنگ ایرانیان قرار داد. وی می‌گوید: اساس بهداشتی و ارکان روشنی بخشی به زندگی در فرهنگ ایرانیان بر پایه آب استوار شده است. حتی مسائل دینی و اعتقادی ما نیز با آب عجین شده و باورهای زندگی پس از مرگ نیز در فرهنگ ایرانی بر پایه آب است. وی می‌افزاید: آب مانند سایر پدیده‌های زیست‌محیطی (هوا، خاک و غیره) یک کالای عمومی است که غیرقابل تقسیم و غیرقابل محروم کردن است. کالاهای عمومی هم مشمول سواری مجانی قرار می‌گیرند و در همه سطوح از این منابع طبیعی سواری مجانی می‌گیرند و با چند روش می‌توان این سواری مجانی را کاهش داد. در مطالعات تاریخی، آب همواره یکی از نمادهای اجتماعی ایرانیان بوده که برای حکمرانی و حفظ منابع آب، همه در آن مشارکت داشته‌اند و بدون مشارکت همگانی حکمرانی و حفظ منابع آب از پایداری برخوردار نبود.

معلمان و زنان، نقش‌آفرینان اصلی

فیروزآبادی، با طرح این پرسش که چگونه می‌توان از نظام‌های اجتماعی و سرمایه به‌صورت درون‌جوش، نظام حکمرانی آب را طراحی کرد، پاسخ می‌دهد: این پرسش بزرگی است که پاسخ خاص خود را دارد. نهاد آموزش، بهترین مولفه در خصوص سیاست‌گذاری آب است. می‌توان از طریق نهاد آموزشی شروع کرد و معلمان نقش بسزایی در آن داشته باشند. نهاد دیگر، خانواده است. کوچک‌ترین سلول جامعه، خانواده است که دست‌نخورده مانده و همچنان بیشترین و بزرگ‌ترین اعتماد و رضایت در این نهاد وجود دارد. این بزرگ‌ترین سرمایه ما محسوب می‌شود که زنان نقش مهمی در آن دارند. وی ادامه می‌دهد: بخش دیگر، رسانه است. جماعت مذهبی، مناسکی، روحانیان و دانشگاه‌ها نیز از جمله بخش‌هایی هستند که می‌توانند در موضوع حکمرانی آب موثر باشند و نقشی در هنجارسازی ایفا کنند. اصناف، صنایع بهداشتی، دامداری، کشاورزی، مدیران اجرایی مانند دهیاری‌ها، بخشداری‌ها و...، مسئولان قضایی و نیروی انتظامی همه می‌توانند نقش خود را در حکمرانی آب ایفا کنند.

مدیریت سنتی آب برای جلوگیری از نزاع‌های قومی

این استاد دانشگاه می‌گوید: راهکارهایی نیز برای جلوگیری از نزاع‌های قومی و قبیله‌ای در حکمرانی آب وجود دارد. یکی از این راهکارها، شیوه مدیریت سنتی مانند نسق است و برخی از این شیوه‌های مدیریت سنتی آب در برخی از روستاها هنوز وجود دارد و زنده است. می‌توان آنها را احیا کرد و در بهره‌برداری از منابع آب به کار بست. تعاونی آب‌بران یکی از نمونه‌های بازسازی شده شیوه سنتی است. حتی در رویکردهای جدید علمی نیز ردپای موضوعات سنتی مانند نسق، دیده می‌شود. این ظرفیت‌ها قابل مطالعه و بررسی هستند.به هر روی ظرفیت‌های سنتی موجود است و باید دید تا چه میزان می‌توان از آنها بهره گرفت. در صحبت‌های اخیر برخی مسئولان وزارت نیرو استفاده از شیوه‌های سنتی حکمرانی آب دیده می‌شود و این فرصت بسیار خوبی است. گویا هنوز به درجه منهای صفر نرسیده‌ایم و مقامات اجرایی به نقش اجتماعات محلی در حکمرانی آب پی برده اند.