بافتنی‌های کاشتنی

امروزه در سراسر دنیا دغدغه افزایش تولید بذور و محصولات کشاورزی از مهم‌ترین دغدغه‌های دولتی و مردمی به شمار می‌آید. از این رو کارشناسان و فعالان بخش کشاورزی سعی می‌کنند با استفاده از روش‌های نوین کشت، کمترین میزان آب و خاک را به کار گیرند تا بیشترین تولید را داشته باشند. از طرفی بیوتکنولوژی گیاهی فرصت‌های فوق‎العاده‎ای را برای رشد سریع و پیشرفت علم فراهم آورده است و از میان موضوعات مختلف بیوتکنولوژی، ریزازدیادی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. ریزازدیادی یا تکثیر و تولید انبوه گیاهان از طریق فنون مختلف کشت بافت گیاهی، یکی از مهم‌ترین و موفقیت‎آمیزترین تکنیک‌ها محسوب می‎شود. کشت بافت جزو کشت‌های نوین محسوب شده و بخشی از شرکت‌های دانش‌بنیان به شمار می‌آید. به كشت اندام، بافت، سلول، پرتوپلاست، جنین و بذر در محیط درون شیشه‌ای، كشت بافت گفته می‌شود. در واقع به عملیاتی نظیر کشت سلول‌ها، بافت‌ها و اندام‌های استریل و اجزای آنها تحت شرایط مطلوب فیزیکی و شیمیایی در آزمایشگاه، کشت بافت گیاهی می‌گویند.

این تكنیك ابزاری مهم در مطالعات پایه و كاربردی و دارای كاربردهای تجاری است. امروزه بسیاری از گیاهان در سطح جهانی از طریق كشت بافت تولید می‌شوند و ریزازدیادی به یك بخش ضروری در كشاورزی مدرن تبدیل شده است. در 70درصد آزمایشگاه‌های تجاری، هدف اصلی ازدیاد سریع گیاهان است. طبق آمار، فروش تولیدات كشت بافتی در جهان، بیش از یك میلیارد گیاه در سال تخمین زده می‌شود. با توجه به اینكه صنعت گل و گیاهان زینتی در ایران از نظر تکثیر سریع، تولید گیاهان عاری از بیماری و معرفی ارقام جدید دارای مشكل جدی است استفاده از تكنیك‌های مختلف كشت بافت، نقش مؤثری در جهت دستیابی ایران به جایگاه واقعی خود در بازارهای جهانی خواهد داشت. در این گزارش قصد داریم کشت بافت گیاهی را به‌عنوان یکی از راه‌های مقرون به صرفه کشت برای سرمایه‌گذاران معرفی کنیم.

مزایای بسیار، محدودیت‌های قابل چشم‌پوشی

استفاده از فناوری کشت بافت برای تکثیر رویشی با ریزازدیادی گیاهان مهم‌ترین کاربرد تجاری کشت بافت گیاهی است. با این فناوری می‌توان از یک گیاه میلیون‌ها گیاه جدید با کیفیت خوب و در زمان کوتاه تولید کرد. به علاوه نداشتن محدودیت فصلی یکی دیگر از مزایای کشت بافت به‌شمار می‌آید. اما به‌طورکلی مزایای کشت بافت را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

- قدرت‌ بالای گیاهان تکثیر شده (عواملی چون حشرات، بیماری‌ها، سرما، علف کش‌ها و...) نسبت به سایر گیاهانی که به روش‌های سنتی تکثیر می‌شوند.

- ازدیاد گیاهانی که با روش‌های سنتی به سختی تکثیر شده یا از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه نیستند.

- تولید گیاهان عاری از ویروس، قارچ و باکتری

- تسهیل و امکان جوانه‌زنی در بذوری که در محیط خارج از آزمایشگاه امکان جوانه‌زنی ندارند.

- تولید پایه و گیاه در تمام فصول

- استخراج مواد شیمیایی، دارویی و اسانس‌های مختلف

اما در کنار این مزیت‌ها، کشت بافت دارای محدودیت‌هایی هم هست که با برنامه‌ریزی و به کار‌گیری دانش فنی می‌توان از آنها چشم پوشی کرد. مهم‌ترین خطر کشت بافت، آسیب‌پذیری بالای آن است. در واقع انتقال گیاه از محیط آزمایشگاه به محیط طبیعی دارای حساسیت بالایی است که باید به آن توجه زیادی شود. مسائلی همچون عدم وجود بازار مناسب، مشکلات سر راه صادرات مانند بعد مسافت از محل تولید تا محل فروش، خسارت وارده به محصولات و کاهش کیفیت محصول، مخاطرات سرمایه‎گذاری در صنعت ریزازدیادی را افزایش داده است. همچنین کارشناسان معتقدند راه‌اندازی آزمایشگاه کشت بافت در سطح و حجم کوچک صرفه اقتصادی ندارد و باید در حجم بالا تولید شود.

بازار فعلی و توجیه اقتصادی

امروزه در ایران شرکت‌های متعددی در زمینه کشت بافت فعالیت دارند و چنانچه سوددهی کشت بافت گیاهی و مشکلاتی از قبیل بازار فروش، خسارت وارده به محصول و کاهش کیفیت محصول بررسی و کنترل شود این شغل توانایی تجاری خوبی داشته و مخاطرات سرمایه‌گذاری در این صنعت را کاهش می‌دهد. از طرفی ریزازدیادی و تولید انبوه گیاهان به‌خصوص صادرات گل‌های زینتی و غیرزینتی نقش مؤثری در افزایش درآمدهای غیرنفتی کشور خواهد داشت. افرادی که قصد ورود به این صنعت را دارند باید برآورد دقیقی از میزان سرمایه و هزینه‌های مختلف، بازار فروش در سطح محلی و بین‌المللی داشته باشند و از طرفی دانش و آگاهی و تخصص لازم را نیز کسب کنند. درصورتی‌که کشت بافت هدف تجاری داشته باشد برای تاسیس آزمایشگاه هزینه قابل توجهی مورد نیاز است که با خرید اقلام دست دوم مطمئن می‌توان مقدار زیادی در هزینه تاسیس و راه‌اندازی صرفه‌جویی کرد.

اما یکی دیگر از راه‌های کسب درآمد شرکت‌های کشت بافت، فروش و ارائه دانش فنی در این کار است. در واقع «تهیه پروتکل تکثیر» محوری‌ترین بخش کار است که توسط کارشناس بخش تهیه و تنظیم می‌شود. این پروتکل شناسنامه کاملی برای کشت بافت بذر در محیط آزمایشگاه است که قابلیت خریدوفروش دارد و شرکت می‌تواند از این طریق بدون تولید عملی، کسب درآمد کند.

راه‌اندازی آزمایشگاه کشت بافت

برای راه‌اندازی نخستین مسئله مورد نیاز، وجود یک «کارورز کشت بافت گیاهی» است که پس از گذراندن دوره آموزشی لازم، از عهده کشت بافت و روش‌های مناسب تکثیر، تشخیص اجزای آزمایشگاه، تهیه محیط کشت، ضدعفونی و انتقال گیاهان روییده شده در شرایط درون شیشه‌ای به بیرون برآید. درصورتی‌که فرد اطلاعات مهارتی و فنی در زمینه شغل مذکور را نداشته باشد باید به میزان 128 ساعت آموزشی که مشتمل بر 40 ساعت تئوری و 88 ساعت عملی است گذرانده باشد تا به لحاظ فنی شایستگی لازم را برای احراز شغل داشته باشد. همچنین کارآموز نیاز به گذراندن دوره‌های پیش‌نیاز خاصی ندارد.

مراحل کشت بافت گیاهی

به‌طور خلاصه مراحل اصلی کشت بافت عبارتند از: انتخاب گیاه مناسب، ایجاد کشت عاری از بیماری، تکثیر، رشد طولی، تشکیل ریشه و کشت در محیط خارج.

فضا و تجهیزات مورد نیاز

کمترین فضای احداث کارگاه کشت بافت گیاهی حدود 50 متر است که اتاق‌های کشت بافت و گلخانه‌ای در جوار کارگاه از سایر ملزومات است. برای راه‌اندازی یک آزمایشگاه کشت بافت، حدودا به 150 میلیون تومان سرمایه اولیه نیاز دارید که امکانات آزمایشگاه کشت بافت باید موارد زیر را شامل شود:

1- امکاناتی برای تهیه محیط کشت، استریل کردن، ذخیره مواد شیمیایی، آماده کردن گیاهان برای کشت در شرایط عاری از میکروارگانیسم‌ها.

2- اتاقک تمیز (لامینار)، برای انجام کار در شرایط عاری از میکروارگانیسم‌ها

3- اتاق‌های رشد برای رشد گیاهان تحت شرایط کنترل شده

4- امکانات میکروسکوپی برای بررسی و ارزیابی کشت‌ها.

کم‌توجهی و بی‌توجهی به کشت بافت

به‌رغم توجه کارشناسان به این موضوع در سال‌های اخیر، متاسفانه آموزش کشت بافت گیاهی، به‌خصوص از جنبه عملی، هنوز فراگیر نشده و از طرف دیگر بسیاری از افراد فعال در بخش‌خصوصی کاملا با آن بیگانه هستند در حالی‌که در صورت مجهز شدن به این فنون می‎توان گام‌های بسیار مؤثری به خصوص در زمینه ریزازدیادی و در نتیجه تولید انبوه گیاهان و صادرات گل‌ها و گیاهان زینتی و غیر‌زینتی و افزایش درآمدهای ارزی غیر‌نفتی کشور برداشت.

ریسک‌پذیری بالا

اما برخی عمده‎ترین دلایل سودآوری پایین شرکت‎های ریزازدیادی گیاهی و به دنبال آن دلایل مخاطره‎آمیز بودن سرمایه‎گذاری در بخش صنعت ریزازدیادی را بررسی کرده‎اند و معتقدند مهم‌ترین دلیل کم توجهی به این حوزه عدم ریسک‎پذیری سرمایه‎گذاری در آن است. در این میان عدم وجود دانش، آگاهی و تخصص لازم که نقش اساسی در صنعت ریزازدیادی بازی می‎کند از مهم‌ترین دلایل خطرآفرین است که بدون تخصص لازم مخاطرات سرمایه‎گذاری در این صنعت به‌شدت افزایش می‎یابد. بسیاری از افراد بدون دانش و آگاهی کافی از کشت بافت، به ریزازدیادی تجاری اقدام می‌کنند. برای موفقیت، به اطلاعات پایه در مورد عوامل مؤثر در رشد گیاه، چگونگی پاسخ گیاه در کشت و چگونگی دستکاری رشد گیاهان نیاز است. همچنین ناکافی بودن تجهیزات و امکانات لازم برای ریزازدیادی تجاری از دیگر عوامل خطرآفرین است، در واقع ابتدایی‎ترین نیازمندی‌ها جهت راه‎اندازی صنعت ریزازدیادی، تجهیزات و امکانات آزمایشگاهی است به‌طوری که اگر بازار فروش از موقعیت خوبی برخوردار باشد، با تجهیزات و امکانات بیشتر، امکان تولید بیشتر و با کیفیت‌تر هم فراهم است. در حال حاضر کیفیت پایین محصول شامل تولید محصولات نامرغوب، ناجور، غیر‌یکنواخت و غیرقابل اطمینان از مشکلات عمده بازار است.

در نهایت عدم وجود مهارت‌های بازاریابی در سطوح مختلف محلی، ملی و بین‌المللی سرمایه‎گذاری در این صنعت را بسیار ریسک‎پذیر و مخاطره‎آمیز کرده است. یک شرکت ریزازدیادی گیاهی که برای تولید گیاهان خاص تاسیس شده، با مشکلات بازاریابی مواجه است. آزمایشگاهی که جهت تولید و فروش ارقام معمولی یا اختصاصی تاسیس شده است، با بازار شدید رقابت مواجه می‌شود. در این سطح تجارت، آزمایشگاه‌های موثری که بتوانند گیاهان با کیفیت را با هزینه کمتر تولید کنند و ضمنا از تجارب بازاریابی برخوردار باشند، باقی خواهند ماند و بقیه از صحنه رقابت حذف می‎شوند.

استان‌های بالقوه در کشت بافت گیاهی

با توجه به استقرار مدیریت‌های پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی ایران در سه منطقه شمال کشور به مرکزیت استان گیلان، منطقه مرکزی به مرکزیت استان اصفهان و منطقه غرب و شمال غرب به مرکزیت استان آذربایجان شرقی و وجود امکانات پیشرفته در این مناطق استان‌های کشور را در اولویت‌های فوق به جهت توسعه این رشته پیشنهاد می‌کنیم: اولویت اول: آذربایجان شرقی، اصفهان، گیلان، تهران/ اولویت دوم: آذربایجان غربی – اردبیل، مرکزی، مازندران، گلستان و البرز.