از شادکامی جامعه تا اقتصاد شادکامی

«اقتصاد شادکامی» (Economics of happiness) حوزه نسبتا جدیدی در اقتصاد است که در سال های گذشته جایگاه مهمی در سیاست گذاری کشورها پیدا کرده است. اگرچه استفاده از رویکرد اقتصاد شادکامی سابقه چندانی در جهان ندارد، اما امروزه بسیاری از کارشناسان اقتصادی بر اهمیت این مقوله در سیاست گذاری کلان تاکید دارند. اقتصاددانان در این حوزه با مفهومی به نام «رفاه ذهنی» سر و کار دارند و از آنجا که سیاست گذاران عموما در جهت افزایش رفاه و رضایت عمومی تصمیم گیری می کنند، کمیت بخشی به مفهوم «رفاه ذهنی» اهمیت زیادی پیدا می کند.

در همین حال، بررسی ها نشان می دهد که روند نامطلوب برخی از شاخص های اقتصادی در سال های گذشته به کاهش «رضایت ذهنی» شهروندان ایرانی منجر شده و در حال حاضر، ایران وضعیت خوبی در شاخص «اقتصاد شادکامی» ندارد، کما اینکه ایران در آخرین گزارش جهانی شادکامی (2020 میلادی) رتبه 118 را از بین 157 کشور دنیا به دست آورده است. همچنین نمره شادکامی و رتبه جهانی ایران در فاصله سال های 2013 تا 2020 میلادی به مرور ضعیف تر و نازل تر شده است، به طوری که ایران در سال 2018 حائز رتبه 106 و در سال 2016 صاحب رتبه 105 بود، اما در دو سال 2019 و 2020 به ترتیب به رتبه 117 و 118 جهان افت کرده است.

از اقتصاد رفاه ذهنی تا گزارش جهانی شادکامی

توماس کارلایل، مورخ و اندیشمند اسکاتلندی در سال ۱۸۴۲ اقتصاد را علم «ملال آور» نامید اما این نام گذاری تنها به دلیل مفاهیم و محاسبات پیچیده و اصطلاحا «خشک» در علم اقتصاد نبود، بلکه کارلایل و همفکران او معتقد بودند که اقتصاددانان بایستی به جای «مطلوبیت گرایی»، رنج ها و احساسات خوشایند مصرف کنندگان را در ایده های خود مورد توجه قرار دهند. هرچند ایده کمی سازی عواطف انسانی در اقتصاد به حدود دو قرن قبل برمی گردد، اما این ایده تا زمان مطرح شدن حوزه جدیدی در علم اقتصاد به نام «اقتصاد شادکامی» (Economics of happiness) در ابعاد گسترده مورد استفاده قرار نگرفت. نقطه آغاز این حوزه از علم اقتصاد را می توان به طرح «معمای استرلین» نسبت داد؛ جایی که استرلین با بهره گیری از شاخص های رفاه ذهنی در علم روانشناسی، ادعا کرد که در دهه ۱۹۷۰ با وجود افزایش سرانه درآمد در کشور آمریکا، سطح رفاه ذهنی در بین مردم این کشور کاهش یافته است.

در اندازه گیری رفاه ذهنی، اقتصاددانان از دو رویکرد استفاده می کنند. رویکرد با سابقه تر در این زمینه، کمی سازی رفاه اقتصادی با استفاده از متغیرهای عینی است. مهم ترین متغیر مورد استفاده در این رویکرد، سطح درآمد افراد است، اما در رویکرد دوم که حاصل نگاه روان شناسانه به مفهوم رضایت و رفاه ذهنی است، متغیرهای ضمنی برای اندازه گیری رفاه ذهنی مورد استفاده قرار می گیرند. داده های موردنیاز در این روش از طریق پرسش نامه گردآوری می شوند. با اینکه استفاده از رویکرد اقتصاد شادکامی سابقه چندان زیادی در علم اقتصاد ندارد، امروزه بسیاری از اقتصاددانان بر اهمیت این حوزه در سیاست گذاری کلان تاکید می کنند. به همین خاطر، برخی از موسسات و نهاد های بین المللی در سال های اخیر به اندازه گیری تعدادی از شاخص های تعیین کننده سطح «شادکامی» و «رفاه ذهنی» در کشورهای مختلف دست زده اند، ازجمله سازمان ملل هر ساله وضعیت رفاه ذهنی افراد در کشورهای مختلف را در قالب «گزارش جهانی شادکامی» منتشر می کند.

شادکامی چگونه سنجش و اندازه گیری می شود؟

سازمان ملل، شادکامی را «ارزیابی ذهنی فرد از وضعیت زندگی خود» تعریف کرده و جهت سنجش شادکامی از سوال ارزیابی زندگی «موسسه نظرسنجی گالوپ» استفاده می کند. موسسه گالوپ از شهروندان در سطح جهانی سوال می کند: «فرض کنید یک نردبان دارای 10 پله است. پله صفر به معنای بدترین وضعیت زندگی و پله 10 به معنای بهترین وضعیت زندگی است. در حال حاضر شما احساس می کنید در کدام پله از نردبان ایستاده اید؟» براساس پاسخ هایی که شهروندان به این پرسش می دهند و وضعیت عمومی زندگی خود را در بازه صفر تا 10 ارزیابی می کنند، کشورها از حیث «رضایت از زندگی» رتبه بندی می شوند.

البته «گزارش جهانی شادکامی» تنها به نتایج پاسخ های افراد به پرسش گالوپ در ارزیابی شادکامی افراد اکتفا نکرده است، بلکه آن را به مثابه متغیر وابسته در نظر گرفته که متغیرهای دیگری بر آن تأثیرگذار هستند و نمره شادکامی را از مجموع متغیرهای اشاره شده ارائه می کند بنابراین متغیرهای مستقل و تأثیرگذار بر میزان رضایت فرد از زندگی عبارتند از: عواطف مثبت، عواطف منفی، تولید ناخالص داخلی، حمایت اجتماعی، امید به زندگی سالم در بدو تولد، آزادی انتخاب، بخشش و ادراک فساد.

عواطف مثبت شامل 5 گویه است که هرساله توسط موسسه نظرسنجی گالوپ در کشورها سنجیده می شود: آیا دیروز به خوبی استراحت کردید؟ آیا تمام دیروز با شما به احترام رفتار شد؟ آیا تمام دیروز به میزان زیادی لبخند زدید؟ آیا دیروز چیز جالبی یاد گرفتید یا انجام دادید؟ آیا دیروز احساسات مثبت زیادی را مانند لذت بردن از زندگی تجربه کردید؟

عواطف منفی نیز شامل 5 گویه است: آیا دیروز درد جسمانی تجربه کردید؟ آیا دیروز احساس منفی نگرانی را تجربه کردید؟ آیا دیروز احساس منفی زیادی را مثل غم تجربه کردید؟ آیا دیروز استرس زیادی را تجربه کردید؟ آیا در طول دیروز عصبانی یا خشمگین بودید؟

همچنین در ارتباط با متغیر حمایت اجتماعی سوال این است: «اگر در وضعیت دشواری و سختی باشید، آیا دوستان و بستگانی دارید که به شما کمک کنند؟» در ارتباط با متغیر آزادی انتخاب نیز این سوال پرسیده می شود: «آیا شما از آزادی انتخاب در زندگی تان رضایت دارید یا ناراضی هستید؟» سوال مرتبط با متغیر بخشش نیز عبارت است از: «آیا در یک ماه گذشته به خیریه ها و نیازمندان کمک مالی کردید؟» متغیر ادراک فساد هم شامل این پرسش است: «آیا در بخش تجارت و کسب و کار فساد وجود دارد؟»

جدیدترین رتبه بندی شادترین و غمگین ترین ها

بررسی های انجام شده در زمینه رفاه اجتماعی حکایت از وضعیت نامناسب ایران از لحاظ شاخص های رفاه ذهنی دارد. در «گزارش جهانی شادکامی» سازمان ملل، رفاه ذهنی در کشورهای مختلف با استفاده از شاخص نشاط عمومی و به صورت بازه ای از اعداد صفر تا ۱۰ مشخص می شود. عدد بزرگ تر در این مقیاس بیانگر سطح رفاه ذهنی بالاتر در کشورها و عدد کوچک تر نشان دهنده سطح رفاه ذهنی پایین تر است.

براساس جدیدترین گزارش جهانی شادکامی در سال 2020، ایران از بین 157 کشور جهان رتبه 118 را به دست آورده است. در بعد منطقه ای نیز ایران با نمره 4.672 در جایگاه نهم خاورمیانه قرار گرفته است. امارات با نمره 6.791 و افغانستان با نمره 2.567 بیشترین و کمترین میزان شادکامی را در منطقه خاورمیانه دارا هستند. 14 کشور خاورمیانه به لحاظ شاخص «اقتصاد شادکامی» به ترتیب عبارتند از: امارات متحده عربی (رتبه جهانی 21)، عربستان (رتبه جهانی 27)، بحرین (رتبه جهانی 40)، کویت (رتبه جهانی 48)، پاکستان (رتبه جهانی 66)، ترکیه (رتبه جهانی 93)، عراق (رتبه جهانی 110)، لبنان (رتبه جهانی 111)، ایران (رتبه جهانی 118)، اردن (رتبه جهانی 119)، فلسطین (رتبه جهانی 125)، مصر (رتبه جهانی 138)، یمن (رتبه جهانی 146) و افغانستان (رتبه جهانی 153).

همچنین شادترین کشورهای جهان در سال ۲۰۲۰ به ترتیب کشورهای فنلاند، دانمارک، سوییس، ایسلند، نروژ، هلند، سوئد، نیوزیلند، اتریش و لوکزامبورگ هستند. امسال برای اولین بار شادترین شهرهای جهان نیز معرفی شده اند که شهرهای منطقه اسکاندیناوی رتبه های نخست را به دست آورده اند. در آن سوی فهرست نیز ناشادترین شهرهای جهان عمدتا در کشورهای توسعه نیافته یا کشورهای درگیر جنگ قرار گرفته اند و ازجمله آنها می توان به کابل، صنعا و غزه اشاره کرد. شهرهای تهران و مشهد نیز در میان ۱۸۶ شهری که در این فهرست به آنها پرداخته شده، رتبه های ۱۵۵ و ۱۵۶ را به خود اختصاص داده اند که بار دیگر وضعیت نامطلوب شادی در شهرهای ایران را نشان می دهد.

شادترین شهرهای جهان در سال ۲۰۲۰ به ترتیب شامل هلسینکی (فنلاند)، آرهوس (دانمارک)، ولینگتون (نیوزیلند)، زوریخ (سوییس)، کپنهاگن (دانمارک)، برگن (نروژ)، اسلو (نروژ)، تل آویو (اسرائیل)، استکهلم (سوئد) و بریزبین (استرالیا) است. همچنین ناشادترین شهرهای جهان به ترتیب عبارتند از: کابل (افغانستان)، صنعا (یمن)، غزه (فلسطین)، پورتو پرنس (هائیتی)، جوبا (سودان جنوبی)، دارالسلام (تانزانیا)، دهلی (هند)، ماسرو (لسوتو)، بانگوی (جمهوری آفریقای مرکزی) و قاهره (مصر).

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com