گفت وگوی «فرصت امروز» با دکتر علی اکبر خدایی، دبیرکل اتحادیه صادرکنندگان آبزیان ایران / آینده روشن سرمایه گذاری در صنعت پرورش آبزیان

صنعت آبزیان ایران با ارزآوری 350میلیون دلاری، اشتغال زایی مستقیم 220هزار نفری، ایجاد چرخه متنوعی از کسب وکارها و به کارگیری تخصص های مختلف به لحاظ نیروی انسانی دارای جایگاهی قابل توجه در اقتصاد ایران است.

اهمیت این حوزه به لحاظ تراز مثبت بازرگانی اش و ظرفیت هایی که برای سرمایه گذاری داراست، زمینه های گفت وگوی «فرصت امروز» را با دکتر علی اکبر خدایی فراهم کرد تا از بازار آبزیان در ایران و جهان، پیش بینی بازار آبزیان، واردات و صادرات آبزی، ظرفیت های سرمایه گذاری در این حوزه، ریسک ها و تهدیدهای سرمایه گذاری در حوزه آبزیان، سرمایه اولیه، اهمیت بازارسازی در سطح بین المللی و ترویج فرهنگ مصرف آبزی در کشورمان و... بگوید.

اهمیت واردات و صادرات آبزی

ایران از دیرباز به دلیل برخورداری از سواحل طولانی و بعضا دریاچه ها و رودخانه ها و ظرفیت هایی از این دست، مکانی مناسب برای پرورش آبزی بوده است. امروز اما آبزی پروری محدود به مناطق نزدیک به دریا نیست و این صنعت به دل بسیاری از مناطق ایران نفوذ کرده است.

تولید آبزی در ایران موجب شده تا بعضی از کارشناسان و حتی غیرکارشناسان بر این اعتقاد باشند که اصلا نیازی به واردات در این حوزه نداریم. به همین دلیل در مورد واردات آبزی به ایران حرف وحدیث های فراوانی وجود دارد. بعضا مخالف و بعضا موافق. مخالفان گاه دست روی جنبه های سلامت ماهیانی چون تیلاپیا می گذارند و گاه واردات در این حوزه را نوعی ظلم در حق صیادان داخلی می دانند.

دکتر علی اکبر خدایی اما نگاهی کلان به این حوزه داشته و در این رابطه به «فرصت امروز» می گوید: تجارت آبزیان، تجارتی دوسویه است. این قاعده در همه دنیا رعایت می شود. به این صورت که کشورهای صادرکننده یا مازاد تولیدشان را صادر می کنند یا برای اینکه تعهدات تجاری خود را با کشورهای طرف تجارت خود حفظ کنند، ممکن است بخشی از تولید خود را صادر کنند و برای جبران کمبودهای بازار داخلی از سایر کشورها آبزی وارد کنند.

به عنوان مثال در ایران مصرف ماهی تن که معمولا به صورت کنسروی تولید می شود، از میزان تولید داخلی بیشتر است، بنابراین در این حوزه باید واردات داشته باشیم تا کارخانه های تولیدکننده کنسرو ماهی بتوانند با همه ظرفیت های خود کار کنند. از دیگر ماهی هایی که وارد بازار ایران می شود، می توان به ماهی هایی اشاره کرد که یا در ایران نیستند مانند تیلاپیا یا صیدشان کم است و پاسخگوی نیازهای داخلی نیستند، بنابراین چنین آبزیانی باید وارد شوند.

وی در ادامه اضافه می کند: واردات چنین آبزیانی علاوه بر اینکه رونق کارخانجات فرآوری و بسته بندی را به دنبال دارد، افزایش سرانه مصرف در کشور را هم در پی خواهد داشت. چون در حال حاضر سرانه مصرف در ایران از سرانه جهانی کمتر است و باید جبران شود.

دبیرکل اتحادیه صادرکنندگان آبزیان ایران در مورد سرانه مصرف آبزی در ایران و جهان به «فرصت امروز» می گوید: سرانه مصرف سالانه آبزی در ایران 10کیلوگرم درحالی که سرانه مصرف جهانی 20کیلوگرم است.

وی در ادامه اشاره ای دارد به سابقه سرانه مصرف آبزی در ایران و می افزاید: سال 57 سرانه مصرف آبزی در ایران یک کیلوگرم بوده و سرانه جهانی 9کیلوگرم. افزایش یک کیلو به 10کیلو در واقع رشد 50درصدی را نسبت به سایر کشورها نشان می دهد و این رشد باید کماکان ادامه یابد.

دکتر خدایی همچنین در مورد میزان صادرات و واردات آبزی به ایران می گوید: مطابق آمار سال گذشته در حوزه ماهیان صنعتی 70هزار تن به ارزش 200میلیون دلار واردات داشته ایم. صادرات سال گذشته هم 85هزار تن و به ارزش 350میلیون دلار بوده است که شامل خاویار، کنسروها، میگو، سایر ماهی ها و. . . بوده است و اضافه می کند که حوزه آبزیان تنها بخش حوزه کشاورزی است که تراز بازرگانی مثبتی را تجربه می کند.

وی در ادامه می افزاید: سال گذشته محصولات آبزیان ایرانی به بیش از ۴۰ ﮐﺸﻮر دﻧﯿﺎ اﻋﻢ از ﺟﻨﻮب ﺷﺮق آﺳﯿﺎ، ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس و ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ مانند ﻣﺼﺮ و ﻟﺒﻨﺎن، اروﭘﺎ و ﺣﺘﯽ ﻣﮑﺰﯾﮏ و ﮐﺎﻧﺎدا ﺻﺎدر شد که در این میان ﺑﺮای ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﮐﺸﻮر روﺳﯿﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻫﺪف ﻣﻬﻢ ﺻﺎدراﺗﯽ در ﻓﻬﺮﺳﺖ واردﮐﻨﻨﺪﮔﺎن آﺑﺰﯾﺎن اﯾﺮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓت.

وی در ادامه درباره آمار صادرات به روﺳﯿﻪ در سال گذشته خاطرنشان می کند: طبق آمار رﺳﻤﯽ ﮔﻤﺮك ﻃﯽ 9ﻣﺎه اول ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ، ﺻﺎدرات رﺳﻤﯽ ﻣﯿﮕﻮی ﭘﺮورﺷﯽ به روسیه ۴۸۷ﺗﻦ ﺑﻮده و ﻣﻌﺎدل ﻫﻤﯿﻦ ﻣﯿﺰان ﻧﯿﺰ از ﻃﺮﯾﻖ ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ به آذرﺑﺎﯾﺠﺎن، ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﺣﺘﯽ ﺟﻤﻬﻮری ﻣﺴﺘﻘﻞ داﻏﺴﺘﺎن به روسیه ارسال شده است.

این فعال صنفی در خاتمه با اشاره به تاثیر حمایت های دولت در افزایش صادرات آبزیان به روسیه تصریح می کند: ﻫﻤﮑﺎری و ﻣﺴﺎﻋﺪت دوﻟﺖ از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﺠﺎرت در زﻣﯿﻨﻪ ﻋﺮﺿﻪ آﺑﺰﯾﺎن اﯾﺮان در ﺑﺎزار روﺳﯿﻪ می تواند نقش بسیار مثبتی در افزایش صادرات آبزیان به این کشور داشته باشد.

چالش های حوزه آبزیان

تراز مثبت بازرگانی صنعت آبزیان ایران موجب نشده که هیچ مشکلی در این صنعت به چشم نخورد، زیرا همان قدر که ظرفیت  تولید آبزی در ایران فراهم است باید ظرفیت های خریدوفروش آبزی را هم فراهم کنیم.

دکتر خدایی در این رابطه با اشاره به بازار میگو می  گوید:  نخستین مزرعه پرورش میگو در ایران در سال 72 ایجاد شده است. در صنعت پرورش میگو بیش از 14هزار هکتار استفاده شده و همگی آماده بهره برداری هستند، اما تاکنون تنها از 50درصد این ظرفیت یعنی 7هزار هکتار بهره برداری شده است. دلیل این امر هم کمبود نقدینگی است.

دکتر خدایی در ادامه اضافه می کند: اینکه از دولت انتظار حمایت داشته باشیم تنها در صورتی عقلانی خواهد بود که حمایت براساس امکانات تولید و خریدوفروش باشد نه اینکه تنها با اعطای تسهیلاتی به اشباع شدن بازار کمک کنیم و سرمایه ها را هدر بدهیم.

وی ادامه می دهد: در حال حاضر ظرفیت های خالی صنعت آبزیان به بخش ماهیان سردابی و گرمابی هم رسیده و همچنین کارخانه های فرآوری با 40درصد ظرفیت خود کار می کنند. در این رابطه باید اشاره کنم کارخانجات تولید غذای آبزیان نیز که 20هزار تن ظرفیت تولیدی دارند در شرایط فعلی تنها حدود 2هزار تن تولید می کنند.

وی دلیل وجود چنین چالش هایی را عدم بازاریابی بین المللی برای این میزان ظرفیت تولیدی دانسته و می گوید: همین امر زمینه های خواب سرمایه های بسیاری را فراهم کرده است.

خدایی در ادامه اضافه می کند: البته بازارهایی برای ماهیان غیرماکول، خرچنگ آب شیرین، خاویار و تا حدودی میگو انجام شده که به ویژه در مورد میگو باید بیش از اینها باشد. اما به ویژه در مورد ماهی قزل آلا در سطح بین المللی باید بازاریابی بسیار عمیق تر و پردامنه تر انجام دهیم. همچنین باید فرهنگ مصرف آبزیان را در جامعه ترویج کنیم تا سرانه مصرف افزایش یافته و به سطح جهانی نزدیک شود. در این صورت مصرف گوشت سالم نیز افزایش می یابد که نتایج بهداشتی و تندرستی بزرگی در پی دارد.

وی در این رابطه می افزاید: اگر سرانه مصرف داخلی حتی یک کیلو افزایش یابد، با توجه به جمعیت 80میلیونی ایران، یعنی 80هزار تن به مصرف در بازار داخلی اضافه شده است. در این صورت ریسک سرمایه گذاری هم کاهش می یابد چون بازار مصرفش مهیا شده و تولیدکننده دغدغه های کمتری داشته و با فراغ خاطر به تولید می پردازد.

بنابراین آنچه در مورد تولید وظیفه دولت است، بازارسازی داخلی و بین المللی است نه کمک نقدی برای راه اندازی خط تولیدی که چون بازاری برای محصولش نیست، بعد از چند صباحی با شکست مواجه می شود.

چرخه کسب وکارهای حوزه آبزیان

کسب وکارهای حوزه شیلات در حال حاضر از جمله حوزه هایی در ایران به شمار می روند که شاید بتوان گفت رکود قابل توجهی را احساس نمی کنند. این امر را می توان از آغاز به کار واحدهای تولیدی زیادی دریافت که طی هفته های اخیر احداث شده اند و سرمایه گذاران داخلی و خارجی از کشورهایی چون کره جنوبی، عمان، قطر و... برای حضور در بازار تولید و فروش آبزیان ایران اعلام آمادگی کرده  و بعضا قراردادهایی را هم منعقد کرده اند.

یکی از وجوه مثبت راه اندازی خطوط تولیدی در این زمینه و سوق دادن سرمایه ها به حوزه شیلات، ایجاد چرخه بزرگ و متنوعی از کسب وکارها است. فرآیندی که تقریبا به صورت 80 تا 90درصدی به منابع طبیعی داخلی وابسته است و وابستگی ویژه ای به خارج از کشور ندارد. همین امر موجب می شود که بر تعداد کسب وکار و اشتغال زایی این حوزه افزوده شود.

دکتر خدایی در این زمینه به «فرصت امروز» می گوید: از تولید بچه ماهی تا حضور آبزی در فروشگاه و رسیدن به دست مصرف کننده، ده ها کسب وکار و هزاران شغل ایجاد می شود. واحدهای پرورش آبزی، کارخانه های تولید غذای آبزیان، شرکت های ارائه دهنده خدمات فنی  و مهندسی، تولیدکنندگان دستگاه های هواده، دستگاه های شوری سنج، موتورپمپ ها، تولیدکننده های ماشین های یخچال دار، سیستم حمل و نقل، فروشگاه های زنجیره  ای و... از جمله کسب وکارهای ایجاد شده در مسیر تولید تا مصرف آّبزیان هستند.

وی اضافه می کند بنابر آمار موجود در حال حاضر بیش از 220هزار نفر به صورت مستقیم در صنعت آبزیان ایران مشغول به کار هستند و به صورت غیرمستقیم نیز تا سه برابر رقم یاد شده صاحب شغل و درآمد شده اند.

وی همچنین با اشاره به دیگر وجوه مثبت این کسب وکارها می گوید: پراکندگی کسب وکارهای این صنعت در همه نقاط ایران از نتایج مثبت آن است. چنانچه پشت هر سدی و در هر آب بندانی اقدام به پرورش آبزی کرده اند که نشان می دهد این صنعت تنها در کنار دریا رواج ندارد بلکه مثلا در شهرکرد هم می توان قزل آلا پرورش داد کما اینکه چنین سرمایه گذاری صورت گرفته است.

پیش بینی بازار صنعت آبزیان ایران

رئیس اتحادیه صادرکنندگان آبزیان ایران در ارتباط با برآورد و پیش بینی اش از آینده این صنعت می گوید: این حوزه، حوزه ای صنعتی با اقتصادی پویا است. اقتصادی که سرمایه گذاری در این حوزه را توجیه می کند.

وی در ادامه اضافه می کند: حوزه آبزیان بخشی از حوزه کشاورزی به شمار می رود. به طورکلی تولید محصولات کشاورزی در ایران از دامی و حوزه لبنیات گرفته تا باغی و آبزی و... حدودا 110میلیون تن در سال است. بنابر آمار سازمان شیلات تولیدات حوزه آبزیان ایران یک میلیون تن است که در این میان 400هزار تن آن مربوط به آبزی پروری است. یعنی سهم شیلات کمتر از یک درصد از کل تولیدات بخش کشاورزی است. اما به لحاظ آورده های ارزی قابل توجه است.

به این صورت که کل صادرات کشاورزی حدود 4میلیارد دلار در سال است که 350میلیون دلارش مربوط به حوزه آبزیان است یعنی حدود 10درصد آن. دکتر خدایی توان صادرات محصول از یک حوزه را نشانه ای از توان و ظرفیت های قابل رقابت آن صنعت در بازارهای بین المللی ذکر کرده و  ادامه می دهد: این صادرات درحالی صورت می گیرد که ما هنوز عضو (wto) نیستیم ولی در بازارهای جهانی حرفی برای گفتن داریم.بنابراین باتوجه به جایگاه این صنعت در صادرات و ارزآوری و تراز مثبت صادراتی اش از آینده خوبی برخوردار است و می توان گفت جایگاهی قابل توجه برای سرمایه گذاری است.

وی در پایان یادآور می شود که بازارسازی بین المللی و ترویج فرهنگ مصرف آبزی در جامعه از مهم ترین فاکتورهای تاثیرگذار در صنعت آبزیان ایران هستند چون تنها تولید صرف راه به جایی نمی برد.

***

سرمایه اولیه

برای شروع هر کسب وکاری باید بتوان از هزینه های اولیه اش برآوردی داشت. هزینه  اولیه مواردی چند را شامل می شود. تهیه زمین و جا و مکان یکی از این موارد است. نیروی انسانی، خریداری دستگاه ها و ماشین آلات برای آغاز به کار یک واحد تولیدی نیز از دیگر هزینه های یک کسب وکار است.

در مورد صنعت آبزیان نیز همین داستان برقرار است و البته با توجه به وسعت کار و میزان تولید و هدف گذاری فرد سرمایه گذار، میزان سرمایه اولیه متنوعی نیاز است. اینکه قرار است در بخش فرآوری سرمایه گذاری کند یا بسته بندی یا ایجاد مزرعه پرورش آبزی، نوع میزان زمین و سرمایه هم متفاوت خواهد بود. مطابق بررسی های صورت گرفته در حال حاضر واحدهای کنسروسازی بین 2 تا 3هزار متر زمین استفاده می کنند.

بحث زمین در مورد واحدهای بسته بندی گاهی به چندین هکتار هم می رسد. با احتساب نیروی انسانی که طیفی از کارگر ساده برای شست وشو تا کارشناسان شیلات و دامپزشکی و برق و مکانیک را در بر می گیرد، خریداری دستگاه ها و ماشین آلات و زمین هر واحد تولیدی مثلا در بحث کنسروسازی به سرمایه حداقلی 2میلیارد تومان نیاز دارد.

البته این میزان برای واحدهای بسیار کوچک است و سرمایه گذاری برای تولید چندین هزار تنی در سال گاهی تا 12میلیارد تومان سرمایه اولیه نیاز دارد. مثلا کارخانه ای در بوشهر برای تولید هزار تنی در سال، 7میلیارد تومان سرمایه گذاری کرده است.

***

ریسک ها و تهدیدها

ریسک های سرمایه گذاری تنها به تحریم، کمبود نقدینگی و بازنشدن ال سی های بانکی مربوط نیست. گاهی ریسک ها از خود فرد سرمایه گذار به حوزه کسب وکارش منتقل می شود. چنانچه در حال حاضر بزرگ ترین ریسک ها و تهدید های صنعت آبزیان ایران، فقدان دانش فنی بعضی از بهره برداران است.

بنابراین ورود به این حوزه بدون دانش کافی نتایج خوشایندی را به دنبال نخواهد داشت. اگر صرفا بر اساس آگهی های سازمان شیلات برای سرمایه گذاری اقدام شود و صرفا برای استفاده از زمین های شیلات کسی به سرمایه گذاری اقدام کند بی آنکه دانش فنی لازم را داشته باشد، موفقیتی نصیب افراد نمی شود. به روز نبودن خطوط تولید و بهره برداری از دیگر تهدید های این حوزه است.

عاملی که موجب شده اگر در دنیا از یک هکتار پنج تن آبزی به دست می آید در ایران تنها سه تن به دست بیاید. تهدید دیگری که برای این حوزه وجود دارد مربوط به بازار است. سرمایه گذاری بدون توجه به بازار فروش تنها به اشباع شدن بازار و در نهایت هدررفتن سرمایه منجر می شود. بنابراین بدون بازاریابی و بازارسازی داخلی و بین المللی نباید وارد این حوزه شد.

لذا ورود به این حوزه بدون بررسی اولیه برای اینکه مشخص شود چنین سرمایه گذاری توجیه اقتصادی دارد یا نه، می تواند به هدررفتن سرمایه  منجر شود. ناگفته نماند که بعضی از آبزیان ایران را در سطح جهان می شناسند اما در مورد تولید انواع آبزیان جدید بازاریابی حرفه ای صورت نگرفته است.

***

مجوزها

پروانه کسب و مجوز آغاز به کار هر کسب وکار شباهت ها و تفاوت هایی با سایر حوزه ها دارد. یکی از تفاوت های حوزه مواد  غذایی با سایر حوزه ها نیاز به اخذ مجوز از سازمان دامپزشکی است. البته قبل از آن باید مجوزهای صنعتی و میزان نیاز به سرمایه گذاری مورد نظر سنجیده شود. در حوزه آبزیان نیز در ابتدا باید ظرفیت سنجی صورت بگیرد. به این صورت که مکان مورد نظر برای سرمایه گذاری ظرفیت سنجی می شود که آیا ظرفیت ایجاد چنین کسب وکاری در منطقه مورد نظر وجود دارد یا نه. مجوز این بخش را سازمان شیلات صادر می کند.

در ادامه شرکت ها و واحدهای فرآوری و بسته بندی برای ارائه طرح ها و گرفتن موافقت اصولی به وزارت صنعت، معدن و تجارت و وزارت جهاد کشاورزی مراجعه می کنند. قابل ذکر است که قبلا تنها وزارت جهاد کشاورزی موافقت اصولی را صادر می کرد. از آنجایی که این بخش مربوط به مواد  غذایی است باید مجوزهای کنترل بهداشتی و فنی  هم داشته باشد.

در این مرحله سرمایه گذاران تقاضای خود را به اتحادیه ارائه می دهند و اتحادیه آنها را به سازمان دامپزشکی برای صدور مجوزهای مورد نیاز این بخش معرفی می کند. در این مرحله که به نوعی آخرین مرحله دریافت مجوزهای لازم به شمار می رود، شماره پروانه ساخت و تولید محصول با مشخصاتی که قبلا ذکر شده و در بررسی ها و بازبینی ها مورد تایید قرار گرفته است، دریافت می کنند و می توانند کارشان را آغاز کنند.